حضرت عشق

درود بر شاعر و شعر
شعری خوب خواندم و لذّت بردم.
این شعر را در کُل شاید بتوان نوعی «ارنی»گویی یا ارنی‌خواهی و یا دیدارخواهی نامید. و چه خوب که در میانۀ این سخنان، که خلوتی خالی از اغیار می‌طلبد، یادی بصورت ضمنی از استاد سایه (امیر هوشنگ ابتهاج) شده است به گرامی‌داشت. به‌ویژه از این نظر جالب‌توجّه است که شاعر ایشان را جزو اغیار ندیده است.
*
وزن در این شعر مو به مو رعایت شده که این است:
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن [ــ ــ ^ / ــ ^ ــ ^ / ^ ــ ــ ^ / ــ ^ ــ]،
یا با تغییر ارکان:
مستفعلن مفاعلُ مستفعلن مفا(فعل) [ــ ــ ^ ــ / ^ ــ ^ ^ / ــ ــ ^ ــ / ^ ــ].
در دو مصراعِ این شعر، که تغییر ریتم حس می‌شود، از قلب (ابدال) در رکن دوم استفاده شده است؛ آن دو مصراع اینهاست:
1ـ جایی که به دریا برسد آسمان تویی
2ـ سرچشمهء آن رود همیشه روان تویی
یعنی شاعر دو هجای بلند و کوتاه (ــ ^) را در آغاز رکن دوم (از فاعلاتُ ــ ^ ــ ^) جابجا کرده و کوتاه و بلند آورده است (^ ــ) که در نتیجه رکن از فاعلات به مفاعیل (^ ــ ــ ^) بدل شده است.
در این شعر، چند بار ــ به ضرورت ــ هجای کوتاه بجای هجای بلند نشانیده شده است. با این شرح که چند جا کسره یا ضمّه کشیده خوانده می‌شود که شاعر اختیار این کار را داشته است:
1ـ کسرۀ شینِ «همیشه» در مصراع «سرچشمهء آن رود همیشِه روان تویی».
2ـ کسرۀ رایِ «یار» در مصراع: «یار همیشه همدمش آن ارغوان تویی».
3ـ تایِ «وقت» در مصراع «قطعاً نسیم صبح به وقتِ اذان تویی».
4ـ واو در مصراع «دیدم که پادشاه زمین و زمان تویی» بصورتّ ضمۀ کشیده به نونِ ساکنِ «زمین» ملحق شده است یعنی در اینجا ور واقع یک ادغام آوایی و جابجایی حرکت هم صورت گرفته است.
*
در چند جا هم شاعر بخوبی نوعی ادغام آوایی را چاشنی سخن کرده است که در محدودۀ قواعد حذف و ادغام و تدارک می‌گنجد و در اشعار شاعران بزرگ فراوان دیده می‌شود:
1ـ «ببینمت» در حالت معمولی و متداول بر وزن مفاعلن [^ ــ ^ ــ] است که در مصراع نخستِ این شعر قاعدتاً می‌بایست در فضای علات + فا قرار می‌گرفت (که در آن صورت رکن سوم دچار قلب می‌شد). امّا تایِ «ببیمنت» که ساکن بود، حرکت فتحۀ الفِ «امّا» را ربوده و به خود کشیده در نتیجه تایِ ساکن متحرّک شده، با میمِ «امّا» درآمیخته (تَم) و الفِ «امّا» حذف شده است. در کُل، وزن «ببیمت امّا» چنین شده: بِ (^) بی (ــ) نَ (^) مَ (^) تَم (ــ) ما (ــ) = در این اینجا: علاتُ / مفاعی.
2ـ در مصراع «پیدا نبود وسعت قلبت که دیدم آن» هم، همین کار انجام گرفته است: وزنِ «دیدم آن» در تلفّظِ معمول مفعولن = مستفعلْ [ــ ــ ــ] است امّا در اینجا هم میمِ ساکنِ «دیدم» با آیِ «آن» ادغام شده و... در نتیجه بجای مفعولن، داریم فاعلن: دی (ــ) دَ (^) مان (ــ) =فاعلن [ــ ^ ــ]، که رکن پایانی این وزن است.
3ـ در مصراع «یار همیشه همدمش آن ارغوان تویی» هم همین رخ داده است. شین در «همدمش» قاعدتاً ساکن است چنانکه «دم» در همین کلمه معمولاً یک هجای بلند است؛ امّا در این وزن و در آن فضا شاعر نمی‌تواند چنان بیاورد پس دنبال راه چاره گشته و پیدا کرده که آن «دَمْ» [dam] (در همدمش) را دو تکّه (در واقع یک هجای بلند را به دو هجای کوتاه بدل) کند و سپس شینِ ساکنش را با آیِ «آن» درآمیزد... وزن «همدمش آن» [ـ ^ ـ ـ] تبدیل شده به: هم (ــ) دَ (^) مَ (^) شان (ــ) = مفتعلن [ــ ^ ^ ــ]، که در این وزن در جای لاتُ / مفا (نیمی از رکن دوم و نیم دیگر از رکن سوم) قرار گرفته است به درستی.
این، تقریباً کاری همانند ردیف قبل است با این تفاوت که در اینجا «آ» حذف نشده است. این هم بر اساس قاعده است و من‌درآوردی نیست.
4ـ در «ببینمت از»، از مصراع «می‌خواستم ببینمت از لحظۀ نخست» هم، مانند «ببینمت امّا» در مصراع آغازین شعر، ادغام آوایی و جابجایی حرکت و حذفی صورت گرفته است و چون خیلی شبیه آن است، لازم به تکرار جزئیات نیست.
5ـ در مصراع آخر شعر، همین کار در «از اینکه» شده است...
*
با این‌همه دقّت و درنگِ شاعر در این شعر، یک نکته را یادآور می‌شوم که بهتر است هر شاعر همیشه این را در نظر داشته باشد و آن نکته این است: پیوستگی یا انسجام و تناسب و تلازم اجزاء شعر، از واژه گرفته تا عبارت و جمله و مصراع و بیت و بند و کل شعر. شرحِ همین یک جمله، در همۀ زمینه‌ها ــ صورت و مفهوم... ــ همراه با امثال در چنین یادداشت نمی‌گنجد امّا برای نمونه، توقّفی در خوانش بیت پایانی همین شعر بکنیم:
«می‌خواستم ببینمت از لحظۀ نخست
غافل از اینکه در پس هر ریسمان تویی».
این بیت پایانی غزل (مقطع) است و علی‌الاصول باید از هر نظر چیزی از دیگر مصراع‌ها کمتر نداشته باشد بلکه زیباتر هم باشد. امّا در اینجا عبارت «در پس هر ریسمان»، هم از زیبایی و هم از جلوه‌گریِ عظمتِ منظورِ شاعر کاسته است. چنانچه سرایندۀ این شعر در این زمینه بیشتر تمرکز کند، ضرر نخواهد کرد.
قلمتان همیشه به مهر و شادی و امید نویسا