🔥آتشِ اُفتاده به دامن!

از حادثه ی عشق نجات آسان نیست
این بار حریف غم دل ، باران نیست
عاشق که خودش مجرم و خودهم شاکیست
آزادی او سهل تراز زندان نیست

عشقی که به دل ریشه زده، پابرجاست
رنجوری عاشق ز نگاهش پیداست
معشوق اگر چه اثر از مِهرش نیست
هجرانِ همین یارِ خطا! جانفرساست

عشق آتشِ اُفتاده به دامن باشَد
کو عاقبتش سوختنِ تن باشد
یا دست بسوزاند اگر برداری
یا جان ودلت باید ازآهن باشد

شاید که خدا عشق ندارد در دل
تا اینکه  شود از همه دنیا غافل
یک بار اگر عاشق زاری می شد
می ساخت همه اهل جهان را عاقل!

(فروغ فرشیدفر)

با احترام به ساحت بلند شعر و ادب ایران زمین

سلام
مدتی است به دلایلی(شخصی) که از شمردنش معذورم سعادت حضور در این محفل ناب و خواندن اشعار شما سروران و سرایندگان عزیز و ارجمند را ندارم و از این بابت عذرخواهم.
تا فراغ حال و خیال یافتم و دماغِ خواندن و نوشتن، تورقی کردم بر دفترِ برخی از شاعران ارجمند و چشمم به جمال این چهارپاره افتاد و قلم به نیتی برداشتم تا شرحی مختصر در باب آن قلمی کنم تا چه در نظر آید و چه مقبول طبعِ بزرگان و بزرگواران بویژه شاعر این شعر بانو فروغ گرامی افتد.
این چهارپاره مطابق با یکی از اوزان متعدد رباعی سروده شده است که می‌توان آن را به آهنگ‌هایی از جمله؛
مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلن فع
مستفعلُ مستفعلُ مفعولن فع
فع‌لن فعلاتن فعلاتن فع‌لن
خواند.
مانند بیشتر آثار بانو فرشیدفر گرامی، در این اثر نیز به شرح "عشق" و مصائب آن پرداخته شده است که با توجه به وزن این سروده و نوع سرایش آن؛ یعنی مقفا بودنِ بیت اول در هر بند، به زعم این کمترین می‌شود این اثر را چهار رباعی در نظر گرفت که هر یک مفهوم و مضمونی کامل و خاص در بر دارد . به تعبیری در بطن این چهارپاره می‌توان چهار رباعی از قلم بانو "فروغ ارجمند" بخوانیم که البته این دیدگاه جنبه‌ی انتقاد نداشته و به منزله‌ی آن که خللی در ارتباطِ بین بندهای اثر وجود دارد، نیست. لذا انتظار می‌رود خواننده‌ی عزیز و آگاه جنبه‌ی هنریِ این دیدگاه را دنبال کند چرا که می‌توان این موضوع را یک ویژگی مثبت برای این اثر در نظر گرفت.
مضامین بکار گرفته شده در این اثر دارای پشتوانه‌ای قوی و زوال ناپذیرند. بعنوان نمونه شبیه مضامین در این اثر را می‌توان در اشعار مولانا یافت آنجا که میفرماید:
عاشقی پیداست از زاری دل
نیست بیماری چو بیماریِ دل

علت عاشق ز علتها جداست
عشق اصطرلاب اسرار خداست
و...
(دفتر اول مثنوی)

و اما در این اثر مواردی به چشم می‌خورد که به زعم نگارنده لطافت و شاعرانگیِ آن را کمرنگ کرده است.
شاعر در بند اول، انسان عاشق را به یک اسیر تشبیه می‌کند که اگر چه از آزادیِ ظاهر برخوردار است اما این آزادی را سخت تر از اسارت توصیف می‌کند و نمی‌شود از تناسب و مراعات نظیر وازه‌هایی چون (مجرم. شاکی. آزادی. زندان) در این بند چشم پوشید اما در مصراع "آزادی او سهل تراز زندان نیست"، تناسبی در مفهوم، بین "آزادی" که حاصلِ مصدر است و بیشتر در مقام یک مفهوم ظاهر می‌شود، با "زندان" که اسم مکان است، نمی‌بینیم!
قطعا اگر به مضامینی چون؛
- آزادیِ عاشق فرقی با اسارت ندارد
یا
- خانه‌ی عاشق فرقی با زندان ندارد
پرداخته می‌شد، نتیجه‌ی منطقی‌تری حاصل می‌شد.

بند دوم با تعریف از عشق شروع می‌شود که در مصراع اول شاید بهتر بود بجای "زده" از "زند" استفاده می‌شد؛
"عشقی که به دل ریشه زند پابرجاست"
ضمن آنکه ترکیبِ "یارِ خطا" یکی دیگر از موارد غریب و غیر قابل موجهی است که به چشم می‌خورد.
در ادبیات ما بویژه در مضامین عاشقانه؛ جفا پیشه، عاشق کُش، سنگدل و...صفاتی است که به معشوق نسبت داده می‌شود. با این اوصاف همیشه در مکتوبات و روایات عاشقانه خوانده و شنیده‌ایم که معشوق از نظر عاشق در جایگاهی والا و در مرتبه‌ای قابل ستایش قرار می‌گیرد. این مضامین به رغم کهنگی فنا ناپذیرند چرا که ریشه در فرهنگ و ادبیات ما دارند. در این بند معشوق همان معشوق مد نظر ما با همان خصایص و ویژگی‌هایی است که بر شمردیم و با آنکه معشوقی بی‌مهر است دوری و فراقش برای عاشق جانفرساست. اما همانطور که اشاره شد ترکیبِ "یارِ خطا" از نظر مفهوم ناقص است و تالیف بیت دوم و بویژه مصراع آخر را دچار نقص کرده است.

در بند سوم "سوختنِ تن" ضمن آنکه به زیبایی، تصویرِ آب شدن شمع را در ذهن خواننده مصور می‌سازد تناسب آوایی "تنِ تن" موجب غنای مضاعف مصراع گشته است. اما در همین مصراع موضوع قابل نظر این است که سراینده‌ی عزیز دو بار از ضمیر "او" استفاده‌ می‌کند.
"عشق آتشِ اُفتاده به دامن باشَد
کو عاقبتش سوختنِ تن باشد"
در این بیت "عشق" به آتشی دامن‌گیر تشبیه می‌شود که عاقبتش سوختن و آب شدن تنِ عاشق است. اما به زعم حقیر استفاده از (موصول+ضمیر) "کو" "که او" موجب تکرار ضمیر"او" گشته، ضمن آنکه نیاز و حتی دلیلی برای اشاره به "عشق" به ضمیر "او" نیست. به عبارتی "او" که ضمیر شخصی‌است مناسبِ اشاره به عشق یا آتش نیست. سراینده‌ی ارجمند می‌توانست با واژه‌ای مثل "هم" مضمون را فیصله بدهند؛
"عشق آتشِ اُفتاده به دامن باشَد
هم عاقبتش سوختنِ تن باشد

آخرین بند که با طنازی و با چاشنیِ جسارت رقم خورده است ذهن نگارنده را به سمت و سوی فلسفه‌ی پیدایش عشق سوق می‌دهد. مضمون یک مضمون ساده‌ایست؛ "شاید خدا عاشق نیست وگر نه از همه دنیا غافل می‌شد یا اگر یک بار عاشق می‌شد و درد عشق را می‌چشید، همه‌ را عاقل خلق می‌کرد."
اما پشت همین مضمون بظاهر ساده کافی است دست به قلم شد و کتاب‌ نوشت و باید در این باب عرض کنم که به ظن این کمین همه پیش از آنکه عاشق بشوند عاقل‌ بوده‌اند تا اینکه به قول حضرت حافظ؛
عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
و "تو خود حدیثِ مفصل بخوان از این مجمل"
اما به گمانم باز بانو "فروغ عزیز" در پرداخت موضوع آنگونه که باید تامل نکرده‌اند مخصوصا در بیت اولِ این بند، مفهوم خیلی مایه‌دار نیست.
این مواردی بود که به نظر قابل ذکر می‌آمد.
و اما اگر انصاف بدهیم زیبائی‌های این اثر بر هیچ خواننده‌ای پوشیده نیست و بسیار است.
برای نمونه؛ مطلع زیبای اثر
یا در بند سوم؛
عشق آتشِ افتاده به دامن باشد
یا دست بسوزاند اگر برداری
یا جان و دلت باید از آهن باشد
و...
که از بانو فروغ گرامی و دیگر عزیزان پوزش می‌طلبم و لذت کشف این زیبائی‌ها را به خوانندگان عزیز وا می‌گذارم.


با احترام🌹
ابراهیم هداوند
۲۷/خرداد/۴۰۰