ماموت

حدود یک قرن است که مفهوم بیگانه سازی یا به قول ادبای آکادمیک ” آشنازدایی” در محافل هنری جا خوش کرده و هر روز ابعاد بیشتر و تازه تری از آن مورد التفات قرار می گیرد . اما به راستی آشنازدایی چگونه شکل می گیرد و چه اهمیتی دارد و دامنه ی استفاده از آن تا کجاست ؟؟

به زبان ساده توضیح می دهم :

ما همه اسب را می شناسیم و می دانیم حیوانی ست که سابقا کار ترابری انجام داده و پس از اختراع ماشین نقش او بیشتر ورزش و مسابقه است . و آدمها سوار اسب می شوند .
جمله ی ” من سوار اسب شدم ” هم یک جمله ی عادی و آشناست . اما اگر قصدمان زدودن این آشنایی باشد می توانیم به چند روش انجام دهیم :

آشنازدایی در ارکان جمله :

سوار شدم اسب را من
یا
اسب را من سوار شدم

از این نوع آشنازدایی صرفا برای تنظیم موسیقی و وزن عروض استفاده می شود :

من اناری را
می کنم دانه ( سهراب )

که در واقع ” من اناری را دانه می کنم ” بوده .

یا ادامه ی همان قطعه :

می پاشد آب انار در چشمم …‌

که صورت آشنای آن ” آب انار در چشمم می پاشد ” است .

یا عقب تر برویم :

تو دانی به بیداد کوشد همی
همی جنگ و مردی فروشد همی

که شکل آشنای این دو فعل همی کوشد و همی فروشد ، است

۲- آشنازدایی در واژگان :

در واقع این آشنازدایی همان استعاره است . مثلا شما بگویید : ” من سوار تندر شدم ” و البته به وسیله ی قسمتهای دیگر ، دیگران متوجه منظورتان بشوند که تندر نام مستعار اسب است .

۳- آشنازدایی در کلیشه های معمول

غالبا وقتی بحث آشنازدایی می شود به خصوص در شعر سپید ، منظورشان این نوع است که مد نظر شاعران آوانگارد است و روی این آرایه تاکید بیشتری دارند . در واقع این دسته از شاعران می خواهند به ساختار کلیشه های معرفتی دست ببرند و آن را به شکلی دلخواه در بیاورند .‌ شما وقتی بگویید ” من سوار اسب شدم ” کسی احساس نمی کند این جمله غریب است . اما اگر به یکباره جای شما و اسب عوض شود و بگویید : ” اسب سوار من شد ” در کلیشه های معرفتی دست برده اید و خواننده یا شنونده ی مطلب از حرف شما دچار حیرت می شود . اما آیا همین که آشنازدایی اتفاق بیفتد ، شعر هم اتفاق افتاده است ؟؟

قطعا آشنازدایی باید به انتقال فهم کمک کند و در توسعه ی التذاذ ادبی موثر باشد .
مثال می زنم :

آنقدر به هرگز رسیدیم ،
ایستگاهِ گریان
سوارِ قطار شد
تا به دوستی سفر کند !
دلتنگ نباش ریلِ عزیز
چمدان ،
کمی کوه /
تکه ای دشت /
چند ابر باران زا /
و مقداری هوای وطن را
با خود آورده
تا احساس غربت نکنی

” پژمان بدری ”

در این شعر ، ایستگاه سوار قطار می شود تا مفهوم ” نرسیدن ” در ذهن مخاطب نطفه ببندد.

اما برخی فکر می کنند اجرای ” آشنازدایی محض” اگر حتا هیچ عقبه ی فکری و ارتباط مفهومی هم نباشد آنها را شاعر می کند . مثلا شما به این شکل از آشنازدایی نگاه کنید :

قابلمه را در قاشق فرو بردم

یا :

از دریا بالا رفتم و در کوه شنا کردم

این گونه لاطائلات که جدیدا در نوشته های مختلف می بینم ، هرگز کمکی به زیباتر شدن و شعریت کار نمی کند . و بیشتر فکاهیات حساب می شود تا یک کار جدی . مثل همان استیکر ” شرف بر درودت ” که نوعی آشنازدایی فکاهی ست و برای خنده و شوخی . و البته اضافه کنم ، خواننده باید متوجه آشنازدایی بشود ، چون خیلی جاها موضوعات در یک جغرافیا یا تاریخ مشخص آشنا حساب می شوند . مثلا در منطقه ی ما درخت کیکو ( کیکم ) نماد نازایی و بی بر بودن است . ولی شاعر کورد زبان جناب رضا الفتی شعری دارد که کیکو را پر از بار و بر معرفی کرده است :

کیکو چمی له ژیر بر ( کیکو از شدت بار و میوه خم شد )
ارا نیه تید ولید خه ور ( چرا ازت خبری نمیاد )
ای تال برز نیشکر ( ای نیشکر قدبلند )
ایمشو دی بایه بایدنو ( امشب دیگه باید برگردی )

بنابراین التذاذ ادبی این شعر را مردمانی درک می کنند که با درخت کیکو و مثل های مربوطه آشنا هستند .

۴- آشنازدایی میتولوگ:

نوعی دیگر از آشنازدایی هم هست که بیشتر جابجایی نقش های پذیرفته شده ی شخصیت ها و اساطیر است

مثلا :

آه
یکی هم بیاید و
این بوبکر بی شکیب را بیدار کند
تاری بر تنهاییمان تنیده اند انگار
که به مدینه ی چشمان هیچ زنی نمی رسیم ..‌

خوب اینجور شنیدیم و خواندیم که ابوبکر و پیامبر در غار ثور بودند و عنکبوتی بر دهانه ی آن غار تاری تنید و بعدش هم به مدینه رفتند . اما شاعر برای رساندن منظور خود ، نقش جدیدی به عناصر این داستان داده است . حالا خود دوستان به شعر پژمان برگردند و بیگانه سازی ها ، اتفاقات شاعرانه ، استعاره ها و کنایات را پیدا کنند و بعد ببینند، چگونه شاعران واقعی را روی نیمکت نشانده اند و الکن های مجهول را وسط زمین بازی . و بعد علت پیری زودهنگام مانا را درک کنید ....

سلام و عرض ادب

این مطلبی که در مورد " بیگانه سازی " نوشتم، مربوط به ****** است و خود تصمیم داشتم اگر پژمان ، شعر ماموت را در اینجا منتشر کند، مطلبی تازه تر بنویسم :


۱- دیالکتیک ادبی

می خواهم از زاویه ای دیگر به مساله نگاه کنم و لزوم تغییر و تحول را در شعر یک بار و برای همیشه اثبات کنم‌.
اول باید به سراغ تعریف "دیالکتیک" برویم . و سری به نظریات جناب هگل ( فیلسوف بزرگ آلمانی ) بیندازیم . هگل معتقد بود هستی مدام در حال تغییر است و مرتب تز و آنتی تز با هم تقابل دارند و از این تقابل سنتز به وجود می آید. برای اینکه مساله بازتر شود چند مثال می زنم:

یک شی در جایگاه الف قرار دارد ( تز )
نیروهایی از درون یا بیرون یا هر دو برانگیخته می شوند که جای آن شی عوض شود ( آنتی تز )
و شی به جایگاه ب منتقل می شود ( سنتز )

تخم مرغ ( تز )
تلاش برای جوجه شدن ( آنتی تز )
تبدیل شدن به جوجه ( سنتز )

مثالهای اجتماعی:

شما مستاجر هستید ( تز )
هوای خرید خانه به سرت می زند ( آنتی تز )
و پس از تلاش خانه ای می خرید ( سنتز )

شما انگلیسی بلد نیستید ( تز )
احساس کمبود می کنید ( آنتی تز )
و سر کلاس آموزشی می روید ( سنتز )

اما این پایان کار نیست . چون سنتز هم‌ پس از مدتی تبدیل به تز می شود و مجددا آنتی تز تشریف آورده و یقه ی هم را پاره می کنند تا در نهایت به سنتز برسند . ( یعنی بعد از صاحب خانه شدن ، این بار هوای خرید خانه ای بهتر به سرت می زند )

و باز هم تکرار تا آخرین لحظه ی وجود ……… به این فرآیند ” دیالکتیک ” می گویند.

هگل و بسیاری از آنتالوگهای پس از او معتقد بودند جهان هستی بر پایه ی دیالکتیک استوار است. و اشیا و افراد و عقاید و همه ی موجودات و پدیده ها، مرتبا در حال تغییر از تز به آنتی تز و تبدیل شدن به سنتز هستند. و این چرخه توقف ندارد. ( البته برای انسانها نقطه ی پایانی به اسم خودآگاهی قائل شده بود )

بنابراین شما چه بخواهید و چه نخواهید دچار تغییر خواهید شد. مقاومت در برابر تغییر در واقع صرف انرژی بیهوده است.
چون فایده ای ندارد. حتا اگر شما تغییر نکنید، پیرامونتان تغییر خواهد کرد و بر شما تاثیر خواهد گذاشت.

اما اینکه این تغییر چرا در جایی کند است و میلیونها سال طول می کشد ( مثل برآمدن کوهها و انشعاب قاره ها و تشکیل ستاره ها ) و در جای دیگر در کوتاه مدت رخ می دهد ( مثل تقسیم باکتری ها و … ) و یا جنس تغییر آیا از جایی به جای دیگر تفاوت دارد یا خیر؟ یا آیا این تغییرات خیر و منفعت است یا اتلاف بیهوده ی انرژی؟ و آیا ممکن است راه برگشتی باشد یا راهی برای رسیدن به ایستگاه آخر تغییر و کلا هدف از این همه تغییر چیست؟ در این مقال نمی گنجد.

خوب الان با مفهوم و ارزش دیالکتیک آشنا شدید و فهمیدید از تغییر نمی توان اجتناب نمود . شعر هم شامل این قانون است و ما چه بخواهیم و چه نخواهیم ذائقه های جدید ممکن است با شعر کلاسیک جور نباشند و یا محتویات و مقتضیات تازه ای به وجود بیاید که با ابزار کهن نتوان آن را وارد شعر نمود. زمانی در همین مملکت شعر بر وزن هجایی بوده اما بعد به سمت وزن عروضی رفت. در صد سال اخیر شعر دچار تغییراتی در وزن و محتوا شد و شاعرانی سر بر آوردند که این تغییرات را اعمال نمودند. هرچند بسیاری از طرفداران شعر کهن با این رویه مخالف بودند. اما نگاهی به ذائقه ی اجتماع نشان می دهد که راه به جایی نبردند. این افراد فکر می کردند با توبیخ و تمسخر و ضرب و زور می توان جلوی تغییرات را گرفت و از حقیقت دیالکتیک غافل بودند. اما آیا موفق شدند؟ حتا اگر فرض را بر این بگذاریم که تجربه ی شعر جدید برای کشف ارزش و دانستن شعر کلاسیک بود و دیالکتیک به این شکل اتفاق افتاد، باز هم نشان می دهد که اصولا مخالفت با تغییر تنها یک دلیل دارد : ” عدم فهم هستی و قوانین حاکم بر آن ” ما چه بخواهیم و چه نخواهیم در هر برهه از زمان شاهد حکومت های تازه ، قوانین مدنی تازه ، وسایل رفاهی تازه ، نرم افزارهای تازه و تعاریف تازه خواهیم بود. فلانی تا آخر عمر یک تار از سبیلش را نزد، اما آیا فرزند و نوه ی او هم سبیل نزدند؟ فلانی تا روزی که زنده بود فقط شجریان گوش می داد. اما آیا فرزندانش نیز همین رویه را در پیش گرفتند؟

لب مطلب می خواهم بگویم تغییر رخ خواهد داد و از ما نیز اجازه نخواهد گرفت. اما همانطور که مخترع بادبزن و پنکه محترم هستند، شاعران کلاسیک نیز بی هیچ تردیدی برای نسل جدید باید محترم باشند. نمی توان بدون آشنایی با ارزشها و تکنیکها و واژه ها و تجربه های قدیمی، ادعایی نمود. شاعران جدید و نوپرداز چه بخواهند و چه نخواهند ادامه دهنده ی کار آنها هستند. همانطور که کولر و اسپیلت هم ادامه ی اختراعات پیشین هستند سنتز فرزند تز و آنتی تز است . و از هیچ درست نمی شود.


۲_ عاصی پایبند

شعر پژمان بدری ( که او را جزو شش نفر سپیدسرای مورد علاقه ی مانا می دانم ) شعری ست کاملا آوانگارد و در عین حال وفادار به ریشه های فرهنگی و ادبی گذشته. یعنی با اینکه از اسباب و لوازم جدیدتری استفاده می کند، اما شعرش نیز برای همین مردمی ست که دل در گرو رسومات خود دارند. اگر از او بپرسید استادت کیست؟ بی درنگ سعدی را نام خواهد برد. با آنکه کمتر از کلمات او عاشقی دیده ایم اما معشوق و مطلوب را نیز در بزنگاههای شعرش یاد می کند و همان زیبایی را در او می بیند که شاعران قدیم دیده اند :

چند سنجاب بازیگوش
به تماشای فندق گونه هایت نشسته اند
و در دشت چشمانت
که رمه ای آهو، غبطه ی نگاهت را می خورند


او نیز زندگی بی عشق را کسالت بار و بی نتیجه می داند :

به این فکر می کنم
که آیا زیستن بدون تو
ثمری داشت؟
.....

۳- فیلم_شعر:

در بسیاری از شعرهای پژمان، علاوه بر اینکه اصطلاحات سینمایی ( کات، پلان ، اکران ، تیتراژ ، لنز ، و ... ) استفاده می شود، صحنه های فانتزی سینماگونه نیز بسیار است:

اگر گلوله به تفنگ برگردد
اگر خاورمیانه نام کودکی بود
که مرده به دنیا می آمد


۴- دیگربودگی در شعر پژمان:

خیلی دوست داشتم از آشنازدایی یا استعاره استفاده کنم، اما دیدم نمی شود، مثلا هندوانه را برای تست قرمزی و شیرینی قاچ می کنند. اما اینجا به همان شکل، زندگی را چاقوی " اگر ( احتمال ) " قاچ می کند:

اگر این اگرهای بسیار
به شرط شیرینی
زندگی را قاچ نمی کرد.


یا از " راحتی " که نوعی مبل است، استفاده ای دیگر دارد آنهم به شکلی پارادوکسیکال:


مثلا در مبل ناراحتی غرق وُ
در جزیره ای بیدار شوی
که درختان
کوکتل نارگیل سر می کشند


یا سفر زمانی/ مکانی از طریق کانال کولر ( آنهم گرمازده که باز آن تکنیک پارادوکسیکال رعایت شود )

از کانال کولر گرمازده
به غارها سفر کنم


۵- استفاده ی هوشیارانه از پیرامون:

پژمان را دوستان نزدیکش به نوعی تنبلی و کاهلی می شناسیم. این تنبلی در شعر او نیز مشخص است. به همین جهت شاعر برای لوکیشن شعرش کمتر به جاهای دور می رود . و از وسایل اطراف و اطلاعات روزمره ، مایه ی کارش را فراهم می کند:

آنقدر از درون پوسیده ام
تخت مناسبی برای
جفتگیری عنکبوتها هستم
///

اگر خورشید از پشت کوهان شتر
طلوع کند

/// انسان اولیه پی برده
فوران آتشفشان، بغض گلوی زمین است.

به همین جهت با شاعری هستیم که با همان وسایل خانه ( پنجره ، میز ، صندلی ، یخچال ، کولر و ... ) لوازمات شعرش را تهیه می کند و یا با همان اطلاعاتی که عامه ی مردم دارند، شعرش را پیش می برد. من فکر می کنم اصطلاح " سهل ممتنع " را نیز می توان برای این گونه اشعار به کار برد. چرا که در ظاهر امر ساده و سهل به نظر می رسند. و در عین حال چینش و آفرینش آن برای همه آسان نیست. و فکر کنم همین شناخت از شعر پژمان بود که روزی در " قصه ی آل بلوط " نوشتم:

پژمان نازنین
هزاران سال از ناشاعران تاکنون فیلمها گرفته ای
اگر می شود همین یک بار کات!

از اول شروع می کنم :
به نام زن
درختی بودم در جنگل خدا
اما روزی تبر .....


مانا