شاعر روضه خوان

به نام خداوند جان و خرد
کز این برتر اندیشه بر نگذرد
خداوند نام و خداوند جای
خداوند روزی ده رهنمای

با سلام و عرض ادب حضور اساتید، فرهیختگان، شاعران و شعر دوستان گرامی ام و محسن آقای گل و عزیز

البته آقا محسن عزیز بسیار لطف دارند، من و محسن جان دوست هستیم. بحث شاگرد و استادی نیست. بعنوان دوست، بنده قلم دست گرفته ام. همچنین مطالبی که بعنوان آموزش در سایت شعر ناب منتشر می کنم همواره لطف و مهربانی اساتید و اعضای فرهیخته شامل حالم شده است. بنده نیز ترجیح می دهم کلاسیک سرایان و علاقه مندان به شعر کلاسیک حتماً آموزش هایم را در خصوص بحرهای شعر فارسی مطالعه کنند. بنده اشتباهی را به متاخرین نسبت می دهم. گویا ایشان فکر کرده اند به صرف دانستن تقطیع می توانند موفق عمل کنند. شما می دانید یکی از مباحث مهمی که در خصوص اشعار کلاسیک مطرح می شود وزن و قافیه است. ناگزیر اشعار زیادی را می خوانیم که با وزن و قافیه ی تکراری سروده شده اند. دلیل آن این هست که متاخرین نتوانسته اند موسیقایی شعر فارسی را یک قدم و حتی یک قدم رو به جلو پیش ببرند. اوزان بزرگان شعر کلاسیک و قوافی اشعار ایشان مکرر در حال تکرار شدن هست حتی اغلب بدون اینکه از نظر صور خیال و معانی نیز ارزش افزوده ای خلق کنند. گویا متاخیرین بسیار وابسته تر به اوزان سابق، به صورت تقلیدی عمل می نمایند. آن دسته از شاعرانی نیز که هرازگاهی ابتکاری در وزن ایجاد می کنند مثلاً سرواغ اوزان ناشناخته تر می روند، اغلب اوقات به موسیقایی ضعیف تر منجر می شود که نتیجه عدم شناخت زحافات و بحرها و چگونه اعمال تغییر در اوزان هست. تا چه رسد به این که بخواهند وزن جدیدی کشف نمایند. بهر تقدیر بنده به تمام آثار و تجربیات گذشتگان اعتقاد راسخ دارم و گنیجینه شعر و ادب گذشتگان را بسیار مهم تلقی می کنم که حتی یک واو از آن نباید کم اهمیت جلوه داده شود و در عین حال مسیر پیش رو را بسیار درخشان می بینم. با آموزش بحرها و زحافات یک گام خوب و متعالی برای شناخت آثار گذشتگان برداشتیم. این گام در حال کاملتر شدن است. قصد نداریم متوقف شویم. تداوم شعر و موسیقایی نیازمند آگاهی به تجارب گذشتگان مان و در عین حال گام های تازه برداشتن در خلق موسیقایی هست.

اما بعد از این مقدمه بپردازیم به شعر "شاعر روضه خان" که پیش از انتشار شاعر گرانمهرم آن را برای بنده فرستاد و نظر حقیر را نیز جویا شد. بنده نیز چون گمان نداشتم که بخواهم به صورت رسمی نقدی بنویسم در فضای خصوصی مطالبی را عرض کردم. ولی خب جزء محدود مواردی بود که تقریباً قابلیت مطرح شدن را در فضای عمومی با توجه به گفتگوهایی که ذیل شعر انجام شده است، دارا می باشد.

اگرچه بنده در خصوص قافیه به آن صورت که حضرات فرهیخته ام مطالب را عنوان کرده اند و عنوان می کنند به ندرت در شعر کلاسیک مطالعه کرده ام و اغلب از جانب دیدگاه شخصی که به موسیقایی داشته ام، به بحث قافیه ورود می کنم.

در نخسین گونه های شعر فارسی، ما شاهد شعرهایی هستیم که قافیه دارند ولی وزن ندارند. در حقیقت قافیه سالها قبل در زبان فارسی وجود داشته است برخلاف وزن عروض که از شعر عرب وارد شعر ایرانی شده است. در اولین نمونه های قافیه جالب این هست که بدانید گاهاً با پساوندهایی مواجه می شویم که حتی از نظر وزنی در یک شعر عروض نمی گنجند! چون مشابهت موسیقایی این قافیه ها صرفاً در موسیقایی آخر کلمات بود و به نظر می رسد استفاده از این قافیه های به دلیل عدم تطابق با وزن، بعد از رواج وزن عروض در شعر فارسی بسیار نادر شده است که همواره شخصاً نسبت به این مسئله حسرت وافر می خورم. چه از یک طرف در اشعار کلاسیک سرایان به خاطر جور کردن قافیه به علت کمبود قافیه، متوسل شده اند به قوافی عربی و از طرف دیگر نیز از پساوندهای فارسی نیز غافل گشته ایم.

بنابراین اینجا پساوند در حافظه بلند مدت مهدی محمدی به صورت شنیداری وجود داشته است برخلاف وزن عروض که می بایست قواعد آن را با زحمت و مرارت و مطالعه آثار و تجربیات گذشتگان می آموختم و با تمرین و تمرین به آن می رسیدم.

لذا بنده اغلب از همین دید شنیداری به کیفیت موسیقایی کناری می پردازم و گاهاً نیز از حرف روی و حروف قافیه به تامل می نشینم.

در این شعر بحث به گونه ای بود که تقریباً از هر دو حیث قوافی را بررسی کرده بودم. در حالی که اصل این شعر بعنوان تمرینی در وزن بحر متقارب مثمن سالم عنوان شده بود. و بنده علی القاعده می بایست در خصوص وزن شعر صحبت می کردم و نه در خصوص پساوندها. اما اتفاقاً یا هر طور دیگری که بود در خصوص قوافی با شاعر صحبت کردم.

اگر ما به ساختار واژه ها در زبان فارسی نگاهی بیاندازیم. می بینیم که کلمات همواره با پیشوند و پسوند ترکیب می شوند و کلمات جدید را می سازند. همان بحث کلمات مرکب و مشتق و مشتق مرکب در زبان فارسی.

یکی از این ساختارها صفت مفعولی است.
صفت مفعولی = بن ماضی + ه
که در این شعر نیز استفاده شده است در کلمات : رسته، گفته، خفته
/ه/ همچنین در ساختمان سایر پساوندها حضور دارد : شایسته، وابسته، گلدسته

بنده خطای قافیه را به عنوان یک اشتباه پذیرفته قلمداد کردم که با سختگیری احتمالاً حضرات فرهیخته ام آن را بیان خواهند کرد. چه از یک طرف /ه/ تنها در ساختمان صفت مفعولی به کار نمی رود بلکه در ساختمان سایر واژگان نیز مشارکت کرده و به تنهایی می تواند مبنای موسیقایی قافیه نیز قرار بگیرد. یعنی ما قوافی را داریم که تنها در واج /ه/ مشترک هستند. لذا دقت به این مطلب توجه مخاطب به مصوت قبل از حرف روی را تخفیف می دهد. و از طرف دیگر ردیف منجر به غنای موسیقایی گشته است. یعنی شما فرض بفرمایید مخاطبی که برای موسیقایی کناری در پایان بیت انتظار می کشد، با وجود ردیف عبارت طولانی تر را نسبت به قافیه تنها در ذهن نگه می دارد در این شعر بعنوان مثال "ته باشد" در ذهن مخاطب نشسته است نسبت به اینکه بفرمایید "ـَته باشد" در حافظه موسیقایی مخاطب قرار دارد. و یا شاید حتی از آن هم کوتاه تر بلکه مخاطب انتظار تکرار "ه باشد" را داشته است (چون اگر سایر قوافی اسم انتخاب می شدند همین اندازه نیز کفایت می کرد!) لذا بنده قوافی را در این شعر درست تشخیص دادم ولو اینکه حضرات معتقد باشند که بزرگان شعر دچار اشتباه شده اند، آن را اشتباه پذیرفته شده می دانم.

نکته دوم که آن نیز با سخت گیری مفرط قابل مطرح است مسئله ی ساختارهای دستوری زبان فارسی است. البته نکته سومی نیز هست که چند بار قصد مطرح کردن آن را داشتم منتها خود نیز ترس داشتم چون سختگیری محسوب می شود اما لااقل تمایل داشتم آن سخت گیری به زعم عزیزان فرهیخته ام رسیده باشد، آن نیز مسئله ی سخت گیری در موسیقایی بیرونی و اختیارات وزنی هست که بعنوان نکته سوم سعی می کنم آن را مطرح کنم که چندی است بر دوشم سنگینی می کند و لااقل در این شعر تمرینی گفتنش مرارت کمتری برایم دارد.

اما مسئله ساختارهای دستور زبان فارسی بعنوان مثل در شعر محسن عزیز "قلم از چه باید برقصانم". این یک ساختار است که در شعری فارسی وجود دارد و ساختار رایج دیگر نیز به این صورت است که "چرا باید قلم را برقصانم". به وضوح ساختار نخست به دلیل فراهم کردن وزن شعر به ذهن شاعر یافته است و گرنه قطعاً ساختار دوم به علت فصاحت بیشتر (اصل ایصال یا رسایی معنا) مرجح است. بعنوان یک مثال دیگر " که تالار شادی درش بسته باشد". این ساختار جایگزین ساختار "درِ تالار شادی بسته باشد" شده است. این ساختارها تقریباً همیشه به خاطر استیلای وزن وارد شعر می شوند. همچنین بسیاری از مسائل دیگر را شاعر می پذیرد برای اینکه وزن شعر را درست کند. این نکته را نیز دوست داشتم اشاره کنم که در تمام اشعار نیز قابل بررسی است و تقریباً غیرقابل اجتناب است. اما موضوع فصاحت و بیان در شعر فارسی است. البته بنده نمی گویم همواره این ساختارها به اجبار به ذهن شاعر راه پیدا می کند بلکه گاهی نیز تعمداً در زبان شعر جا به جایی ساختارهای دستوری زبان فارسی دیده می شود که منجر به تشخص در کلام و آشنایی زدایی می شود و همانا آن رویدادی است که در زبان رخ داده و منجر به شعر می شود و به همین اندازه در خصوص آن اکتفا می کنم.

مسئله سوم سخت گیری در وزن و اختیارات است. اختیارات را اگر چه آفریده اند که شاعر دست بازتری در امر سرایش داشته باشد اما همواره متوجه هستیم که اختیارات زیر ذره بین نقد قرار دادند. منتقد هم صرفاً دوست فارسی زبان ما نیست که مثلاً اشباع یا تسکین را بپذیرد و قلب را نپذیرد. یکی از همین منتقدین سرسخت، شعر عرب هست که موسیقایی اش را به رخ شعر فارسی می کشد. عزیزان فرهیخته ام تا حدودی مستحضر هستند که در زبان عربی التقای ساکنین نداریم. یعنی هیچگاه در شعر عرب دو حرف ساکن کنار یکدیگر قرار نمی گیرد مگر در وقف که در پایان مصرع یا بیت وقف داریم. یعنی در حقیقت در شعر عرب هجای کشیده نداریم مگر در پایان مصرع یا بیت. اما در زبان و شعر فارسی هجای کشیده داریم و آن را با یک هجای بلند و یک هجای کوتاه معادل سازی کرده ایم. البته به نظر بنده حقیر هجای کشیده معادل با یک هجای بلند و یک هجای کوتاه نیست. چرا که هجای کشیده یک مصوت کم دارد. جالب این جا است که هجای کشیده را در پایان مصرع با هجای بلند معادل می گیریم و در این صورت نیز هجای کشیده یک صامتِ اضافه دارد! البته الحق این موردِ قدما گاهاً عیب می دانستند زمانی که در پایان یک مصرع هجای کشیده باشد و در پایان مصرع دیگر هجای بلند اما از متاخرین کمتر شاعر و منتقدی به آن عیب اشاره داشته است. اما هجای کشیده در شعر عرب تنها در پایان مصرع حضور دارد و همین امر منجر به زحافاتی نیز مقصور، مذال، موقوف و غیره گشته است. یعنی آن ها هجای کشیده را متفاوت از هجای بلند یا یک هجای بلند و یک هجای کوتاه ارزیابی کرده و برای آن قواعدی مجزا درنظر گرفته اند! لذا تا همینجا کافی است که بگوییم وزن عروض اگر چه برگرفته از وزن عربی است اما هیچ کدام از اشعار فارسی ما در قالب اوزان عروض خود نمی گنجد.

یکی دیگر از این اختیارات اشباع است. فارسی زبانان هجای کوتاه پایان کلمات را بنا به اختیار اشباع گاهاً کشیده تر تلفظ می کنند و آن را با یک هجای بلند معادل می گیرند. بعنوان مثال هجای دوم واژه ی "پسته" که در اصل یک هجای کوتاه است اما شاعر فارسی گاهاً در شعر خود آن را بنا به اختیار اشباع هجای بلند به حساب می آورند. بد حادثه اینجا است که اختیار در قافیه نیز پدیدار شود! یعنی در همانجایی که موسیقایی باید در نهایت کمال قرار داشته باشد تا مخاطب از آن لذت ببرد به زور مجبور باشد هجای پایان کلمه را کشیده تر تلفظ کند!

استفاده از اختیارات نظیر تسکین و قلب نیز موسیقایی شعر را دستخوش تغییر می کند. لذا بحث موسیقایی بیرونی تنها این نیست که بگوییم وزن شعر درست است. بلکه اغلب اوقات مورد مطالعه و سنجش قرار می گیرد که شاعر با چه تمهیداتی موسیقایی بیرونی (وزن) را در شعر خود برقرار ساخته است. تا چه اندازه از اختیارات استفاده کرده است. و در کل موسیقی وزن شعر تا چه اندازه خوش آهنگ است. و اغلب هم در نتیجه کار خودش را نشان می دهد و مخاطب رضایت خود را با شعر دلنشین، خوشنواز و خوش آهنگ ابراز می دارد. اما آنچه باعث التذاذ شنیداری مخاطبی می شود که حتی از وزن چیز زیادی نمی داند التفات به همین نکات است.

تا همین جا بسنده می نمایم.
با تشکر و ارادت فراوان

درود بر شما استاد گرانقدر جناب مهدی محمدی
از زمان خلقت قرار شده که یک بعلاوه یک مساوی دو حالا این شده قانون و همه از آن تبعیت میکنند و عدم تبعیت از آن موجب به هم ریختگی جامعه شده و مشکلات عدیده‌‌ای را باعث خواهد شد هر چند که دکتر شریعتی ثابت کرد که یک با یک برابر نیست حالا فرض بر این که تمامی اصول و قواعد قراردادی غلط هستند پس باید بزرگان شعر و ادب فارسی باید جلسه ای را ترتیب بدهند و عیوب قافیه را اصول قافیه محسوب کنند
جسارتم را ببخشید از قانون تبعیت کردن را همه یک شخصیت اجتماعی قلمداد می کنند
پوزشم را بپذیرید