ناله سرخورده

سلام

و

دوست جوان و شاعر خوش ذوق و پر استعداد محمدجواد
دوست داشتنی ؛
اول صبحی حال خوبی داشت خواندن غزلی دلنشین از قلم
دلربای ات که هر بیت اش جزیره ای ست زیبا و وقتی که همه
کنار هم گذاشته می شوند شبیه مجمع الجزایری هستند که به
صورت مستقل وجود دارند ولی در جمع نیز زیبایی خاص و
دلنوازی را پدید می آورند و این گونه سرودن نیز روشی ست
که شعرا در آن بنا را بر بیت گذاشته و ارتباط عرضی ابیات را دو مصراع باهم ، را بر ارتباط طولی کل ابیات ترجیح می دهند و حتی حاضرند ارتباط طولی را کلا بی خیال شوند و
تا می توانند ارتباط عرضی را قوی تر کنند که البته بهترین
مثال در این زمینه خود حضرت جانان حافظ شیرازی ست .
چرا که هر بیت از شعر ش دریایی ست کرانه ناپدید ولی گاهی
احساس این که ابیات یک غزل تفاوت های بسیاری دارند حتی
از لحاظ انتقال احساس میزان شان متفاوت است و از قضا
یکی از دلایل افزوده شدن ابیات جعلی به دیوان خواجه به خیال خام نسخه نویسان رفع این اشکال بوده است از نظر ایشان ولی انگار حافظ می دانسته در قرن بیست و یک ادبیات
جهان قرار است به سمت مینی مال شدن و ... حرکت کند که
در آن زمان چنین حرکتی را انجام داده است و هنوز که هنوز
است از هر فارسی زبان نام بهترین یا یکی از بهترین ها را
بپرسید حافظ را می گویند ‌ و اگر شعری طلب کنید از
بیت الغزل های خواجه می خوانند .
اما در این غزل رعایت موازنه در هر بیت به زیبایی روی
داده است و هر تصویر ارائه شده در مصراع اول با مصراع دوم کامل شده است و رها نگردیده لذا امکان جا به جایی
مصاریع وجود ندارد و هر کدام در سر جای خویش نشسته اند‌

اما

محمدجواد عزیز در مورد قوافی شعر به خصوص وقتی که
افعال کلمات قافیه را شکل می دهندموضوع کمی پیچیده
می شود و قاعده بر این است که با حذف هر گونه پسوند از
فعل و مقایسه با افعال با هم به هم قافیه بودن آن ها پی یرد
مثلاً ؛
می خندید و می جوشید
فارغ از شناسه های ضمیر ی خود می شوند خند و جوش
که علی القاعده نمی توانند با هم ، هم قافیه شوند و در این
غزل این اتفاث چندین بار تکرار شد و تنها در آن بیت که
کلمه امید کلمه ی قافیه است قافیه با سایر قوافی درست است ، البته نه در افعال بلکه اگر قاعده را بر قافیه نشدن
شناسه ها و پسوند ها و حروف نشانه ی جمع و کلا هر پسوندی قرار دهیم و آن ها را حذف و بعد اصل کلمات را
مقایسه کنیم می توانیم به سادگی به درستی یا نادرستی
آن پی ببریم در همین غزل به عنوان مثال ؛
می خندید به می بندید و می جوشید با می کوشید
می توانند هم قافیه باشند .
اما حرف آخر آن که از این اتفاق چندان هم به ابرو نیاور
چرا که همه ی ما زمانی این اشتباهات را انجام داده ایم
اساساً تا این اشتباهات نباشد کسی شعر کلاسیک را نمی تواند
یاد بگیرد ...

سلام ... و اما قافیه ..

قافیه یکی از ارکان مهم در شعر کلاسیک است ( کلاسیک = سنتی ) خود کلمه ی قافیه از قفا میاید یعنی پشت سر
پس قافیه یعنی کلمه ای که پشت سر هم میایند

حالا قافیه به چه دردی میخوره ؟؟

به این یه تیکه نگاه کنید :

به نام خداوند جان آفرین
حکیم سخن در زبان آفرین

دو کلمه ی جان و زبان مقفی هستند . یعنی قافیه مند
قافیه باعث آوامندی شعر میشود . یعنی شعر را آهنگین میکند
همچنین باعث میشود شعر در گوش مخاطب کامل شود . چون شنونده ی شعر معمولا منتظر قافیه است تا دریابد که بیت شعر چه زمانی تمام میشود

سوم وجود قافیه باعث میشود ، در حافظه ی خواننده بماند . شما اشعار کلاسیک را معمولا زودتر حفظ میکنید

اما قافیه هم انواعی دارد . و اقسامی و همینطور نقدهایی بر بعضی از قوافی وارد است
مثلا علامت جمع باعث نمیشود که دو کلمه را هم قافیه بدانیم
مثال : درخت و آدم مقفی نیستند . بهمین جهت آدمیان و درختان هم اگرچه همآوایی دارند و مقفی به نظر میرسند . ولی شعرشناسان این نوع از قافیه سازی را باطل میدانند . حتا حافظ شیراز هم در بیت " در وفای عشق تو مشهور خوبانم چو شمع " این اشتباه را مرتکب شده است .


چند نوع قافیه داریم :
الف : قافیه ی ساده :

اگر دو کلمه تنها به واسطه ی یک مصوت ( ‌‌‌a , e , o )  و یک صامت ( الفبا ) با هم مقفی شوند به آن قافیه ی ساده میگویند .

مثال :
من / دشمن / چمن / سمن /

سرو چمان من چرا میل چمن نمیکند
همدم گل نمیشود یاد سمن نمیکند


در اینجا مصوت فتحه (a ) و صامت ( ن ) باعث ایجاد قافیه شده است ..

مثال دیگر :

تر / زر /  شر / بر / خر / در


چه خوش صید دلم کردی بنازم چشم مستت را
که کس آهوی وحشی را ازین خوشتر نمیگیرد
ازین شعر تر انگیزتر ز شاهنشه عجب دارم
که سرتاپای حافظ را چرا در زر نمیگیرد


در مثال بالا مصوت کوتاه فتحه (a) و صامت ( ر ) در بین قافیه ها مشترک است

برای فهم بیشتر مطلب بگویم که مصوت یعنی هجای حرکتی
که خودش هم دو نوعه :
۱- مصوت کوتاه  ( فتحه ، ضمه و کسره a , o , e )
۲- مصوت بلند ( آ . او . ای )
صامت هم به باقی الفبا گفته میشود : ب پ ر ق ف ج م ن ....

پس قافیه ی ساده یعنی دو کلمه که در یک مصوت کوتاه و یک صامت با هم مشترک باشند

مثال دیگر :

غش / شش / خش / بش / وش

از قافیه ی ساده گفتیم . حالا نوعی دیگر از قافیه هست که در آن از الف استفاده میشود ، به آن قافیه ی موسسه گفته میشود .
مثال :

دانا . برنا

توانا بود هرکه دانا بود
ز دانش دل پیر برنا بود

شاعر ، سامر

غلام آن لب ضحاک و چشم فتانم
که کید و سحر به ضحاک و سامری آموخت
پدران من همه عالمان دین بودند
مرا معلم عشق تو شاعری آموخت

......

در قافیه حتما نکات زیر رعایت شود :

۱- مصوت استفاده شده یکی باشد . مثلا ننگ با جنگ مشکلی نداره و قافیه درست است اما ننگ با جونگ ( jong ) به معنی برنامه و جشنواره و ... هم قافیه نیست . چون یکی مفتوح است و دیگری مضموم . یعنی ننگ فتحه دارد ولی جنگ ضمه


۲- در قافیه باید هجای مقفی از نظر نوشتاری یکی باشد . مثلا در زبان فارسی سپاس و خلاص هردو از یک مخرج ادا میشوند . ولی س با ص تولید قافیه نمیکنند

نمونه هایی از قافیه های اشتباه :

ثلث / پرس
لذیذ / عزیز / مریض
رئوس / حدوث

۳- علامتهای جمع باعث مقفی شدن کلمات نمیشوند مثلا :

درختها و رختها با هم مقفی هستند
ولی درختها و آجرها قافیه حساب نمیشوند

کنعان و نعمان مقفی هستند . ولی با مومنان و ایرانیان و درختان و جانوران هم قافیه نیستند

۴- در یک غزل سعی کنید هر قافیه را یکبار تکرار کنید ، مثلا در یک غزل که با کلمات رنگ / بنگ / جنگ / ننگ / آهنگ و ...  قافیه پردازی کردید ، سعی کنید از هرکدامشان فقط یکبار استفاده کنید .


و اینکه بدون قافیه ، شعر کلاسیک اصلا ساخته نمیشود . اگر قافیه را رعایت نمیکنید . پس اصلا سراغ غزل و قصیده و رباعی و ...  نروید .

در مورد حرکات قافیه و نیز انواع دیگر قافیه میتوانید به آثار محمدرضا نیکخواه مراجعه کنید . من فقط خلاصه و ساده آنچه که اورژانسی بود توضیح دادم .


دوست عزیزم‌.. این بحثی بود که چندوقت پیش با دوستام داشتم و در اینجا نوشتم که برای دیگر عزیزان هم قابل استفاده باشد و ممکنست خود بحث هم بنده به خطا رفته باشم که امیدوارم اساتید حاضر در سایت به مدد مانا بیایند و اشتباهاتش را متذکر شوند . در ضمن سوای بحث قافیه که چندجایی مشکل داشتید ، شعرتان بسیار روان ، جاندار ، پرمفهوم ، آرایه مند و متکی بر منطق شاعرانه بود و به جد از خواندنش مشعوف و مسرور شدم

پاینده باشید
مانا .. خواف ۱۱ فروردین ۹۹

سلام دیگر بار

و

چه حس خوبی ست که در صفحه ی شاعری جوان
چنین کلاس درسی برگزار شود و هر کس در اندازه ی
وسع و دانش خود نکته بیاموزد یا بیاموزاند .

سپاس از مانای عزیز و مطلبی که نوشتند ولی اگر
من به شخصه بخواهم نظر خویش را بگویم می توان
غزل بی قافیه هم گفت ولی باید غزل باشد و تنها
فرق اش با یک غزل قافیه نداشتن آن است و یا همین
چارپاره های یک قافیه در چهارمین مصراع یا
ترکیب سپید و غزل ، نیمایی و چار پاره که خب
از بقیه بسیار نوشته ام ولی از نوع غزل بی قافیه
چند باری نوشته ام قبلاً و اکثر دوستان در نگاه اول
و دوم و حتی سوم متوجه نداشتن قافیه نشدند چون
همه چیز عین غزل بود و فقط قافیه نداشت و هیچ
اشکالی ندارد اکر آزمایش کنیم طبع خویش را ولی
نه این که مدعی قالبی نو بشویم و از این حرف ها
یا بخواهیم به قوانین هزار و اندی ساله موجود ایراد
وارد کنیم چون خودمان بلد نیستیم بنویسیم پس
به شرط رعایت حریم و حرمت این گونه نوآوری ها
شاعرانه اند و دلنشین .
مثلاً برای من غزل های بی محبوب غزل های ناتمام
محسوب می شوند که حال شان به دلیل نبودن محبوب
مثل خود شاعر بد است و پر از نقصان .

این هم یک نمونه از این غزل ها که انشاالله در فرصت مناسب
در سایت هم منتشر خواهم کرد ؛

غزل بی محبوب

گلوی پنجره ای - باز – در اتاق من
پر از تموج چین دار پرده ای آبی ست


دهان آینه دلتنگ سیب سرخی که
همیشه در وسط گونه های تو چال است


خیال تخت پر از حسرت نفس هایی
که شعله ور کند این چوب خشک و خالی را


پر از ترانه و موسیقی ام زمانی که
صدای زنگ ، تنِ خانه را بلرزاند


در آستانه ی در ، ماه چهره ی محبوب
به در کند ز تن ام این همه سیاهی را


که باز می شکند شیشه ای درون سرم
دوباره می پرم از خواب های خون آلود


قطارهای مهاجر به راه می افتند
و ایستگاه غم انگیز در میان مه


مچاله می شود و فکر می کند قطعاً
به اجتماع پر از ماجرای ریل و قطار


که سوت می کشد انگار آخرین کشتی
و خیس می شود انگار چشم لنگرگاه


که باد ، پیرهنی سرخ را در آغوش اش ...
و بند پاره ی رختی که بر گلوی درخت ...


چه عادلانه مترسک به ماه می خندد
که باز می‌گذرد از فراز گندم زار


پرید از سر دیوار و تا افق رقصید
پرنده ای که نفس هاش بوی نا می داد


چه سرنوشت غریبی که کلّ عمرت را
درون برج کبوتر شبیه آجر ها


که چشم خسته بدوزی به بال کفترها
که پایِ بسته به زنجیر قاطع دیوار
.
.
.
از اول این غزل ناتمام می دانست
که ختم می شود آخر به این حقیقت که :


چقدر سهم من از آفتاب چشم تو ، کم
و سهم پنجره از پرده ها فراوان است

۲۴ دی ماه ۱۳۹۷

به نام خداوند یار آفرین
🌿⚘🌿
اجازه می‌خواهم یک نکتهء دیگر در مورد قافیه بندی این شعر (تحت عنوان شرایط استفاده از افعال در قوافی) عرض کنم.
🌷
ابتدا عین متنی را که در صفحهء ۲۷۲ کتاب "عروض فارسی_شیوهء نو برای آموزش عروض و قافیه" تالیف "دکتر عباس ماهیار" (که چاپ دوازدهم آن در سال "هشتاد و نه" توسط موسسهء سارنگ منتشر شده) بازنویسی می‌کنم:
👇👇
- در ابیاتی که صیغه‌های فعلی در قافیه قرار می‌گیرند، آخرین حرفِ بن‌ماضی و یا بن‌مضارع "رَوی" شمرده می‌شود مانند حرف "دال" در صیغه‌های ،،فشاندمی،، و ،،ستاندمی،، و حرف "لام" در "بگسلم" در دو بیت زیر:
روی تو گر بدیدمی جان به تو برفشاندمی
صبرم اگر مدد شدی دل ز تو واستاندمی
سعدی
⚘
تا تو به خاطر منی کس نگذشته بر دلم
مثلِ تو کیست در جهان تا ز تو مهر بگسلم
سعدی
👆👆
و در ادامه مثال‌هایی تقدیم می‌کنم:

با ذکر این نکته که بیت اول👆، از جناب خواجوی کرمانی‌ست و اشتباها به حضرت سعدی منسوب شده است، غزل کامل آن را (که در آن حالت گذشتهء سادهء فعل استفاده شده است) با هم می‌بینیم"
👇👇
روی تو گر بدیدمی جان بتو بر فشاندمی
صبرم اگر مدد شدی دل ز تو واستاندمی

چون تو درآمدی اگر غرقهٔ خون نبودمی
بس که گهر بدیدگان در قدمت فشاندمی

کاج نراندی ای صنم توسن سرکش از برم
تا ز دو دیده در پیت خون جگر نراندمی

پای دل رمیده گر باز بدستم آمدی
ترک تو کردمی و خویش از همه وا رهاندمی

نوک قلم بسوختی از دل سوزناک من
گرنه ز دیده دمبدم آب برو چکاندمی

ضعف رها نمی‌کند ورنه ز آه صبحدم
شعله فروز چرخ را مشعله وانشاندمی

خواجو اگر چو دود دل دست در آه من زدی
گر بزمین فرو شدی بر فلکش رساندمی

"خواجوی کرمانی" (برگرفته از گنجور)
👆👆
در قوافی این غزل، حرفِ رَوی (دال) است. در فعل‌های "گذشتهء سادهء" زیر:
🍀برفشاند🍀واستاند🍀فشاند🍀نراند🍀رهاند🍀چکاند🍀وانشاند🍀رساند🍀
و همان‌طور که همه بزرگواران می‌دانند، در قسمت الحاقیِ "می" (م) و (ی) به ترتیب (حرف وصل) و (حرف خروج) هستند.
🙏
در غزل بیت دوم، چون از فعل زیاد استفاده نشده، یک غزل دیگر از جناب سعدی که در آن از حالت "بن مضارع" استفاده شده می‌آورم:
👇
دست به جان نمی‌رسد تا به تو برفشانمش
بر که توان نهاد دل تا ز تو واستانمش

قوت شرح عشق تو نیست زبان خامه را
گرد در امید تو چند به سر دوانمش

ایمنی از خروش من گر به جهان دراوفتد
فارغی از فغان من گر به فلک رسانمش

آه دریغ و آب چشم ار چه موافق منند
آتش عشق آن چنان نیست که وانشانمش

هر که بپرسد ای فلان حال دلت چگونه شد
خون شد و دم به دم همی از مژه می‌چکانمش

عمر من است زلف تو بو که دراز بینمش
جان من است لعل تو بو که به لب رسانمش

لذت وقت‌های خوش قدر نداشت پیش من
گر پس از این دمی چنان یابم قدر دانمش

نیست زمام کام دل در کف اختیار من
گر نه اجل فرارسد زین همه وارهانمش

عشق تو گفته بود هان "سعدی" و آرزوی من
بس نکند ز عاشقی تا ز جهان جهانمش

پنجه قصد دشمنان می‌نرسد به خون من
وین که به لطف می‌کشد منع نمی‌توانمش
(منبع: گنجور)

در قافیه‌های این غزل (مَش) الحاقی و در آن "م" خرف وصل و "ش" حرفِ "خروج" است که با برداشتن آنها قافیه‌ها عبارت خواهند بود از:
برفشان🍀واستان🍀دوان🍀رسان🍀وانشان🍀می‌چکان🍀رسان🍀دان🍀وارهان🍀جهان🍀نمی‌توان
🙏

در خاتمه تفالی به جناب حافظ (استفاده از فعل، در حالت گذشتهء ساده) می‌زنم:
👇
رسید مژده که آمد بهار و سبزه دمید
وظیفه گر برسد مصرفش گل است و نبید

صفیر مرغ برآمد بط شراب کجاست
فغان فتاد به بلبل نقاب گل که کشید

ز میوه‌های بهشتی چه ذوق دریابد
هر آن که سیب زنخدان شاهدی نگزید

مکن ز غصه شکایت که در طریق طلب
به راحتی نرسید آن که زحمتی نکشید

ز روی ساقی مه وش گلی بچین امروز
که گرد عارض بستان خط بنفشه دمید

چنان کرشمه ساقی دلم ز دست ببرد
که با کسی دگرم نیست برگ گفت و شنید

من این مرقع رنگین چو گل بخواهم سوخت
که پیر باده فروشش به جرعه‌ای نخرید

بهار می‌گذرد دادگسترا دریاب
که رفت موسم و حافظ هنوز می نچشید
👆
با حرفِ رَویِ (د) در آخر افعال گذشتهء ساده :👇
دمید🍀نبید🍀کشید🍀نگزید🍀دمید🍀شنید🍀نخرید🍀نچشید🍀
🙏
نتیجه‌گیری بنده:
در سرودهء دوستمان که در زیر می‌بینیم:
🌹
در جان آدم ناله ایی سرخورده می پیچید
حوا دوباره از درخت عشق سیبی چید

مهتب بودم در تفرجگاه مهرویان
خورشید چشمت تا بر این اقلیم می تابید

سودای اشعارم ردیف بال عنقا بود
از قله احساس من ققنوس می جوشید

بودی و لبخند تو را خیلی نمی دیدم
می رفتی و حسرت به من هر لحظه می خندید

اعماق تاریکی شب را میکشم مژگان
در چشم من اشک است و در اندیشه ام امید

بر هرکه ظن بردم که می داند نمی دانست
بر هرکه شک کردم که می فهمد نمی فهمید

من خو گرفتم سوختن را هو بکش من را
بگذار تا کامل بسوزد آنچه *می سوزید*
🌹
قافیه‌های:
🍀می‌پیچید🍀چید🍀می‌تابید🍀می‌جوشید🍀می‌خندید🍀امید🍀نمی‌فهمید🍀
درست هستند.
(نمی‌دانم آیا "سوزید" درست است یا خیر)
🙏
با احترام
🍀
بنده از یکی دو نفر از استادان خودم هم پرسیدم و عرایضم را تایید کردند.
ولی اگر اشتباه می‌کنم، دوستان صاحب‌نظر لطفا بفرمایند
🙏🌺🙏