دیگه تموم شد...

درنگی در خوانش یک شعر
شاعر: آذردخت شرقی
شعر: دیگه تموم شد

درود
«دیگه تموم شد...» از خانم آذردخت، در واقع از نظر وزن یک شعر نیمایی است هرچند که خود شاعر «دلنوشته»اش نامیده ‌است.
وزن کلِّ شعر بر پایۀ فعلاتن است و هیچ لغزشی در وزن دیده نمی‌شود.
شاعر در پایان‌بندی مصراع‌ها موفّق بوده است. به عبارت دیگر کوشیده است که در رکن پایانی هر مصراع، وزن سالم (فعلاتن) آورده نشود تا بار استمرار وزن بر دوش مصراع بعد سنگینی نکند. تنها در یک مصراع استمرار وزن داریم: در رکن پایانی مصراع شانزدهم فاعلاتن پر شده است و درنتیجه مصاریع شانزدهم و هفدهم دچار استمرار وزن شده است.
مصراع اوّل تا هفتم + دوازدهم + پانزدهم + هفدهم + نوزدهم با فعلن تمام شده است. رکن پایانی مصراع‌های هشتم تا یازدهم + سیزدهم و چهاردهم + هجدهم با فع‌لن بسته شده است. یعنی آخرین هجای هر مصراع از این شعر، تا هجای آغازین مصراع بعد به اندازۀ یک هجای بلند (= دو هجای کوتاه) فاصله دارد جز اینکه مصراع هفدهم ادامۀ وزنی مصراع شانزدهم است. انتقال وزن در این اندازه ایرادی ندارد (یعنی یک بیستم) ولی بهتر است که در آغاز مصراع بعد نشانه گذاشته شود یا مصراع سر سطر آورده نشود.
اگر منصفانه نگاه کنیم، چون مصراع هفدهم با فاعلاتن آغاز شده است نه فعلاتن، در واقع و در عمل وزن این مصراع دنبالۀ وزن مصراع پیشین هم نیست. چون در ادامۀ مصراع شانزدهم شاعر نمی‌توانست فاعلاتن بیاورد از این رو که آوردن فاعلاتن بر پایۀ قاعدۀ اضافه در اختیارات (در اینجا) فقط در رکن اوّل مجاز است.
خلاصه، منظور این است که وزن این شعر سالم است و بی‌اشکال.
*
امّا شاعر اصلاً به قافیه در این شعر اعتنایی نکرده است و این از زیبایی کلام، در هر صورت کم کرده است. بهتر است که در هنگام سرودن اشعار نیمایی به این نکته هم توجّه بشود؛ هرچند که بسیاری از نیمایی‌سرایان در این کار کوتاهی می‌کنند.
*
شاعر با آوردن «هم‌نوا با اخوان...» در شعر اعلام کرده است که مثلاً مصراع (قاصدک هان چه خبر آوردی؟...) و بخشی دیگر را هم از شعر قاصدک زنده‌یاد اخوان ثالث نقل کرده و یا در اساس در آفرینش این شعر تحت تأثیر او و شعر او بوده است. این امانتداری خیلی خوب است.
*
این شعر در یک بند ارائه شده است درحالی‌که تنوّع حالات و بیان نشان می‌دهد که این شعر می‌توانست در چند بند ارائه شود (در دنباله مشروح خواهد آمد).
پیوندی استوار میان دو مصراع نخست شعر دیده نمی‌شود که بخش اعظم بنای شعر بر شالودۀ بیان و تصاویر همین دو مصراع است. مصراع اوّل این است:
چه غریبانه دلم لحظۀ دیدار تو را می‌طلبید
و مصراع دوم:
پشتِ دیوارِ خزان قاصدکی پر زد و رفت؛
هر یک از این دو مصراع عالیست:
تصویر یا تصاویری را در ذهن می‌آفریند + بیان بی‌نقص و شاعرانه است (بویژه مصراع دوم، که در قاصدک جان و زندگی و حرکت دمیده و حرکت پاره‌های آن در باد را به «پر زدن و رفتن» تشبیه کرده است) + وزن درست است... امّا آنچه از سخن فهمیده می‌شود این است که ظاهراً این دو از هم جدا هستند زیرا هیچ رشته‌ای این دو مصراع را به هم پیوند و ربط نداده است. درحالی‌که به گمان من این دو مصراع در ذهن شاعر درهم‌تنیده بود، چنین: در حالت و یا موقعیتی غریبانه (مکانی یا معنوی) درست در همان زمانی که شاعر مشتاقانه به لحظۀ دیدار با «یار» می‌اندیشید، «قاصدکی... پر زد و رفت». امّا از بیان این تصاویر ذهنی شاعر فهمیده نمی‌شود، زیرا همزمانی این دو اتفاق و چند تصویر در سخن نیامده است و همین سخنِ نانوشته، رشتۀ پیوند این دو مصراع بوده که از ذهن شاعر به صفحۀ کاغذ نرسیده است. برای همین است که این دو مصراع آغازین شعر، با همۀ زیبایی و بی‌نقصیِ هریک از آن دو، نارسا و بی‌ربط به نظر می‌رسد و به این ترتیب، بخشی از ارزش و رسایی کلام در پرده مانده است.
*
انتظارِ خبری هست مرا
نه زِ دنیا زِ یکی یار که نیست[...]
پس از این دو مصراع، لازم به نظر می‌رسد که بند بسته شود. نشان سه‌نقطه (...) در اینجا می‌تواند به القای درنگ کمک کند. سه‌نقطه به نشانِ ادامه داشتنِ سخن و حکایت و نیز عدم تمایل یا عدم امکان ابراز شاعر، و یا برای به درنگ و اندیشه واداشتن خواننده، تا گمانه‌هایی بزند که منظور شاعر از «... یکی یار که نیست» چیست؟ چرا نیست؟ کجاست؟ شاعر منتظر چه خبری از او و از کجاست؟...
این ارتباط بین خواننده و شعر (و تأمل) در فاصلۀ میان دو بند رخ خواهد داد. پس این تفکیک بند بخاطر عدم پیوند کلام نیست. برای واداشتن خواننده به درنگ است. و سپس دو مصراع بعد، بخاطر زیبایی و عظمت سخن، در آغاز بندی دیگر، تجلّی بیشتری خواهد داشت:
سروها سر به گریبان سکوت
مردها می‌میرند
و...؛
گرنه این تجلّی در لابلای سطور گم می‌شود.
خواننده با خواندن این دو مصراع، پی‌جوی رشتۀ پیوندی میان این‌ها و کلام اواخر بند پیش می‌شود و در ذهن او چنین، یا نظایر این می‌گذرد:
ممکن است که آن «یار» ـ که شاعر منتظر شنیدن خبری از اوست ـ در جایی باشد که مجبور به سکوت است؟ و یا حتّی ممکن است بمیرد (مردها می‌میرند)؟... این چه جایی است که چنین قابلیتی دارد؟... آیا آن «... پر زد و رفت» (در مصراع دوم)، و یا نام شعر (دیگه تموم شد) ربطی به این (سکوت سروها + مرگ مردان) دارد؟ و...
*
مصراع «و زنان در پیِ آلودگیِ من بودن» به گمان بنده رسا و روشن نیست.
و پس از مصراع «چادر شرم به دندان حیا می‌گیرند» (که با ارائۀ شاعرانۀ تصویر همراه است)، بازهم تفکیک بند بهتر است زیرا آن سخن، و نمایشِ آن رشته‌تصاویرِ مربوطه تمام شده است و مصراع‌های بعد، آغازی دیگر است با لحنی دیگر:
ای تمامِ منِ من، ما نشدیم
غزلی مانده که در قافیه‌اش پنهانی
نفسی می‌آید...
از «ای تمامِ منِ من، ما نشدیم» تا پایان شعر این قابلیّت را دارد که در یک بند بیاید. «آری» ـ آخرین واژۀ شعر ـ اگرچه ایرادی ندارد که تأکیدی است بر آرزوی شاعر، امّا از نگاه و زاویۀ دیگر، شاید /روزی/ تناسبِ بیشتری داشته باشد.
*
نام شعر («دیگه تموم شد») از دو نظر برای شعر ناسزاوار است:
1ـ نام به زبان محاوره است ولی شعر نه.
2ـ مفهوم «دیگه تموم شد» در هر صورت، با نگاه و آرزوی پایانی شاعر در این شعر سازگار نیست. چه «ای منِ من» خطاب به کسی باشد و چه خطاب به چیزی یا مفهومی دیگر (مانند میهن و جز آن). این ناسازگاری به این سبب است: هنگامی که شاعر در سطور پایانی، با امید و دلخوشی می‌گوید:
«حالِ من بی تو خراب است ولی
دلخوشم تا که تو را
دست در دستِ بهار
زیرِ بارانِ گسِ خوشبختی
غرق در چین و شکن‌های طلایی و رخ دخترکت
عاری از درد ببینم، آری»،
پس پذیرفتنِ «دیگه تموم شد» سخت می‌شود.

*
در مجموع شعری خوب خواندیم و سپاسگزار سراینده‌اش هستیم که این آفریدۀ عزیز خود را به اشتراک گذاشته‌ است.
یقین دارم که در آینده از صاحب این ذهن و این قلم اشعار زیباتری خواهیم خواند.
با مهر و احترام