بهار موهایت

سخنی دربارۀ شعر "بهار موهایت"، آفریدۀ سرایندۀ خوش‌کلک خانم رجائی علیشاهدانی (آفاق):
زمانی که شعری زیبا، خوش‌آهنگ و بی‌نقص می‌خوانیم، کمتر می‌توان لذّت دست‌داده را به‌تمامی بیان و ابراز کرد. و وقتی که آن سروده، افزون بر اوصاف گفته، از دریچۀ نگاه شما دارای ارجمندی ویژه باشد و شما به اندیشۀ آشکار و نهان جاری در سراسر پیکرش ـ از واژه و ترکیب گرفته تا مصراع و الی انتها ـ آفرین‌گویان احترام می‌گذارید، زبان چنان جداگو (الکن) می‌شود که پنداری به گفتۀ نیاکان ما، آدم «لال‌دانه» خورده باشد. وضع قلم بهتر نیست؛ یعنی قلم هم در دست سرگردان می‌شود و واژه‌های دلخواه و رسا نادیار و گم‌نشان.
حال اگر ـ گوشهای شیطان و عمّالش کر، و چشمهایشان کور ـ بیم‌هایی هم برود، کار سخت‌تر نیز می‌شود... از این رو تیغِ هندیِ شرحِ ارجمندی‌هایِ مفهومی و معناییِ شعر، در نیام می‌ماند که ازجمله تیغ آن بیم‌ها هم هندی‌ست؛ و شاید به‌نوعی هندی‌تر! و این مایۀ شرمساری‌ست.
بر این پایه، در این یادداشت تنها برخی ویژگی‌های سروده برشمرده می‌شود:
دربارۀ وزن:
وزن نیم‌مصراعهای این شعر، عمدتاً فاعلاتن مفاعلن فعلن (ـ ^ ـ ـ/ ^ ـ ^ ـ/ ^ ^ ـ) است، یعنی این وزن در هر مصراع دو بار تکرار می‌شود که می‌توان رکن پایانی را فع‌لن (ـ ـ) هم آورد چنان‌که در همین شعر دیده می‌شود. امّا از آنجایی که چند بار در رکن آغازین نیم‌مصراعها فعلاتن آمده است (به نخستین قرار موهایت + بغلت کردم از میان تنم + شده آئینه‌دار موهایت)، قاعدتاً باید وزن هر مصراع را تکرار دوبارۀ فعلاتن مفاعلن فعلن (^ ^ ـ ـ/ ^ ـ ^ ـ/ ^ ^ ـ) دانست.
مصراع‌ها طولانی ولی گوشنواز است و هیچ نقصی در وزن راه پیدا نکرده است.
شاعر بارها از اختیارات گوناگون به‌خوبی بهره گرفته است:
ـ سه بار "تو" را ـ برخلاف معمول ولی به‌درستی و به‌حکم ضرورت ـ در فضای یک هجای بلند نشانده است (مصراع دوم از بیت دوم + مصراع اوّلِ بیت چهارم + مصراع اوّل از بیت پنجم).
ـ شاعر بارها همین کار را با حرفی هم کرده است؛ یعنی حرفی را به ضرورت کشیده خوانده و فضای یک هجای بلند را به آن اختصاص داده است: "یِ" در "نغمه‌های" (مصراع اوّلِ بیت نخست) + "نِ" در "میان" (مصراع دوم از بیت نخست) + "رِ" در "خواهر" در مصراع نخست از بیت دوم و مصراع نخست از بیت پایانی + "نِ" در "تن" در مصراع اوّلِ بیت چهارم + "یِ" در "ریشه‌های" در همان مصراع + "کِ" در "اشک" در مصراع دوم از بیت ششم + "مِ" در "غم" در مصراع دوم از بیت پایانی.
ـ یک بار به‌ضرورت وزنی، هجایِ بلندِ "ـسی" را در "خیسی" (در مصراع نخستِ بیتِ ششم) خفیف آورده است بطوری که سین دارای حرکتی خفیف، مانند حرکت یا مصوّت ربوده (دزدیده...= واکۀ بی‌رنگ = شوا) می‌شود.
ـ در همین‌جا (... خیسی از های‌های چشمانم) ادغام و حذفی هم صورت گرفته است؛ یعنی فتحۀ الفِ "از" به یای پایانیِ "خیسی" منتقل و الفِ "از" حذف شده است: خی (ـ) سـ (^) یَز (ـ) ها (ـ) یْ (^) ها (ـ) یِ (^) چشـ (ـ) ـما (ـ) نم (ـ) = فاعلاتن مفاعلن فع‌لن.
ـ چنین ادغام و حذفی یک بار هم در "بغلت کردم از میان تنم" رخ می‌دهد که حرکتِ الفِ "از" به میمِ ساکنِ "کردم" منتقل شده و آن را مفتوح کرده و الفِ "از" حذف شده است. یعنی بجای آنکه خوانده شود: کردمْ اَز (ـ ـ ـ) باید بخوانیم: کردَمَز (ـ ^ ـ). و یک بار نیز در "پُر از" که پُرَز خوانده می‌شود. (مصراع نخستِ بیتِ پنجم).
این‌ها نشان می‌دهند که سراینده بر وزن و قواعدش اشراف دارد.
*
برخی جلوه‌های شاعرانگی و تناسبهای آوایی:
ـ تکرار سه‌بارۀ آوای تن [tan] در یک نیم‌مصراع: نغمه‌های مطنطنی و تنم... و تکرار سه‌بارۀ "ها" در همین مصراع
ـ سبز شدنِ تن در بهارِ موها (مصراع اوّلِ بیت اول).
ـ پخش شدنِ گهگاهی مه‌وار در میانِ حصارِ موها (مصراع دومِ بیت اوّل).
ـ تشبیهِ "دو رشته‌مویِ بلند" به بالها = به دو بال (برای پرواز....؟) در مصراع نخستِ بیت دوم. علاوه بر این، "رشته" می‌تواند در اینجا به دو معنی ـ یا بیشتر ـ بکار رفته باشد؛ این ایهام است. + جلوۀ آوایی "تن"، "من" "لن" در مصراع نخستِ بیتِ دوم.
ـ آوردن پارادوکس آسمان و زمین در مصراع دومِ بیت دوم؛ و گم شدنِ آسمان در زیر پا، یا (گم شدن) زمین در غبار موها.
ـ سایۀ ادامۀ کسی بودن (یا شدن) درحالی‌که آن کس خواستارِ دورشدنِ این‌یکی‌ست! (مصراع نخستِ بیتِ سوم).
ـ بازگشت به قبل (گذشته) ـ "به نخستین قرار موهایت" ـ هم‌زمان با رفتنِ مخاطب.
ـ ... وجود خون در تنِ ریشه‌ها.
ـ بودنِ کسی در خون دیگری!
ـ تصویر زنده و بسیار دردناکی در این مصراع است: «بغلت کردم از میانِ تنم، خونِ در مشتِ تو پُر از شن بود» (مصراع نخستِ بیتِ پنجم)؛
و الی انتها.
با این همه، ناگفته دربارۀ این شعر بسیار است.
با آرزوی خرامش روزافزون این قلم
5/12/1401