رو سیاه

روسیاه
هرجا کنیزِ هیزِ هَوس شُد هَووی عشق
پائین نرفت آبِ خوشی از گلوی عشق
جُز مایه در خمیرِ تَنَم، شعله زد شبی
بر گونه‌هایِ گرمِ فَطیرم هَوویِ عشق
من داغ بودم از تَبِ احوال، می‌خَزید
در تختخوابِ طالبِ حالم عَدویِ عشق
پیچیده بود دورِ نیازم حریرِ شَرم
افتاده بود گوشه‌یِ یادم سَبوی عشق
پُر می‌شد از تَهاجمِ لذّت تَغارِ آز
سَر میزد از پیاله‌ی شب آبرویِ عشق
تا آمدم به خود، که بگیرم مَهارِ نَفس
باطل شد از تلاطمِ مِیلم وضویِ عشق
چیزی که شد نصیبِ من از بازیِ زمان
زانویِ عقل بود و زَنَخدان و گوی‌ عشق
در زاغِ عشق چوبِ هَوَس می‌زند مُدام
رویَش سیاه باد، سپیدَست روی عشق

ابراهیم هداوند
جمعه نهم شهریور چهارصدوسه - تهران

به نام او که می داند
حدود چند ماه پیش که آمدم به شعر ناب و قصد داشتم بر شعر بی نظیر (در آستانه پیری ) دوست عزیزم مهرداد عزیزان چند خطی قلمفرسایی کنم و درس پس بدهم شرایط اجازه نداد و قمر قلمم افتاد در مسیر عقرب و از نوشتن عقیم ماند.
به لطف شغل جدیدم مدام در مسیرهای مختلف راندم و از خجالت این 141 سیاه روی مطیع حسابی درآمدم.
دوستانم می گویند خدابرکت بدهد به این مرکب سالخورده که هنوز زیر پایت دوام آورده و رکاب می دهد. ولی من خوب می دانم مرکبم درست است که 20 سالگی اش را پشت سر گذاشته ولی چون محصول چشم بادامی های آن هم از نوع کره ای است حالا حالا در راه های دور و نزدیک همراهم خواهد بود و همچنان مطیع.

دو سه روز پیش، بعد از این که دوباره فرصت شد تا سر بزنم به دوستان در شعرناب "روسیاه ابراهیم خان هداوند" نظرم را جلب کرد. این بار اما قصد کردم تا سلاخی "روسیاه" را کامل نکنم دست از صفحه کلید این لپ تاپ زهوار در رفته برندارم تا این سطور کادویی باشد از من برای دوستی که هرگز او را ندیدم ولی مشتاق بودم تا تبریک گوی پیوندش باشم.

مطلع "رو سیاه" با این بیت استخواندار از سوی صاحب اثر کلید می خورد:
هرجا کنیزِ هیزِ هَوس شُد هَووی عشق
پائین نرفت آبِ خوشی از گلوی عشق
بی تردید ترکیب "کنیزِ هیزِ هَوس" و ارتباطش با واژه "هوو" را نمی توان صرفا بینشی از صاحب اثر دانست که ردپای یاری خدایان شعر را برای صاحب نظران و شعرشناسان واضح می کند.
شک ندارم سپردن و ارتباط دادن این ترکیب های بی نظیر در پایان مصرع به مفهوم "عشق" نیز چیره دستی و وحی ای منزل از سوی خدایان شعر است که امروزی ها از آن به عنوان "جوشش" یاد می کنند.

از سویی دیگر معتقدم این سیر و القای خداوندگاران شعر به صورت امواج در همه جای هستی جاری است و تنها افرادی می توانند این امواج را دریافت و تجزیه و تحلیل کرده و به بند قلم بکشند که ذات طبع خود را جنبانده اند و افسارش را به دست دارند.

این افراد طبع را خوب می شناسند و مثل بسیاری از ابزارهای دیگر که در سیستم ذهنی و عقلی و ... خود دارند از آن بهره می گیرند تا بهترین ها را قلمی کنند بر اساس قواعد، موزون کرده و در اختیار اطرافیان قرار دهند.

"پایین نرفتن آب خوش از گلوی عشق" هم علاوه بر آرایه "تشخیص" ذکاوت صاحب اثری را به رخ می کشد که توانسته مثلی را به ماهیت "عشق" گره بزند و جان بخشد.

اما در مصاریع بعدی اثر، ردپای خداوندان شعر در "روسیاه" ابراهیم از عالم افلاک به خاک می رسد و با استفاده از عناصر فیزیکی مثل "خمیر تن، فطیر، تختخواّ حریر، سبو، تغار، پیاله و ..." در همنشینی با عناصر عرفانی ای مثل "وضو، زمان، عقل و نفس و ..." همچنان بسط پیدا می کند تا خود را به مقطع این اثر گرانبها برساند.

آن جا که ابراهیم با این بیت به زبان می آید:
در زاغِ عشق چوبِ هَوَس می‌زند مُدام
رویَش سیاه باد، سپیدَست روی عشق

بار مفهومی "روسیاهی را به هوس" و "روسپیدی را به عشق" می سپارد تا پرونده این غزل را ببندد.

اما نکته مهمی که از چشم شعرشناسان و اهل دل نمی تواند خود را پنهان کند، مفهوم، طرز چینش و نوع بیان صاحب اثر در این غزل منحصر به فرد است که با پختگی و سیاست کامل توانسته است تفاوتی قاطع و مکتوب بین "هوس و عشق" را با استفاده از "دیو شعر" به بند قلم بکشاند.

هرچند شاید دچار اشتباه شوم اما بی تردید واقفم صاحب اثر در ذهنش از "تلاطم امواج هوسناک" به "ساحل آرام عشاق" رسیده و این اثر را مدیون حالاتی است که در "واقعیت جسمی" تجربه کرده و شاید آن را مدیون "پیوندی" است مبارک و تازه که گفتن تبریک آن برایم واجب است.

معتقدم اینگونه موضوعات را می توان در اشعار و آثار بسیاری از صاحبان آثار شعری جستجو کرد و با کمی تدقیق و تحقیق بر صحت با عدم صحت اینگونه موضوعات، حالات گوناگون روحی و روانی صاحبان اثر را در بینشی جدید به بحث و گفتگو نشست.

عزت زیاد
وحید سلیمی بنی نهم آذر ماه هزار و چارصد و سه خورشیدی

کنیزِ هیزِ هَوس
گلوی عشق
خمیرِ تَن
گونه‌هایِ گرمِ فَطیر
حریرِ شَرم
سَبوی عشق
تَغارِ آز
پیاله‌ی شب
مَهارِ نَفس
زانویِ عقل
زاغِ عشق
چوبِ هَوَس



اگر به قول ارسطو بخواهیم شعر را کلامی مخیل، موزون و مستعار بگیریم، همین ترکیب های دلچسب برای اثبات شاعرانگی استاد هداوند، کافی ست. اما مساله ی ما در این جا توضیح واضحات نیست. چون شاعرانگی ایشان اظهر من الشمس است. بلکه این جا آمده ام تا در مورد موضوعی صحبت کنم که خود شعر به مانا پیشنهاد داده است: عشق


همه ی ما قلیل یا کثیر ، غلیظ یا رقیق ، شیرین یا تلخ و در نهایت داغ یا سرد، طعم عشق را چشیده ایم. و در نهایت خودشیفتگی نیز ممکن است تعریف و تجربه ی خود را از این موضوع، بر تجارب و تعاریف دیگران ارجح بدانیم.

اما این جا می خواهم عشق را از چند دیدگاه بررسی کنیم و ببینیم مشاهیر جهان چه نظری در مورد عشق داشته اند؟

۱- عشق: فریب طبیعت

شوپنهاور عقیده داشت که هستی،  ما را در جهت امیال خود استخدام می کند. و ما تنها توهمی از اختیار را داریم. هستی می خواهد که ما به هر شکلی که هست، فقط باشیم. و برای همین است که همه ی موجودات در جهت هست شدن و هست ماندن تلاش می کنند. او سپس به موضوع " عشق " می پردازد که اراده ی معطوف به حیات و پنهان هستی عامل آن است. ما فکر می کنیم که عاشق فلان شخص هستیم و با او میل به هم خانگی و همخوابگی داریم. اما در واقع این فریب طبیعت است تا نهایتا به تولید مثل بیانجامد. و ما چون زندگی ابدی نداریم، لااقل بتوانیم موجوداتی همچون خود را بر جای بگذاریم تا هستی ادامه یابد. شوپنهاور سپس از " موش کور " نام می برد که با آن زندگی تاریک و کثیف و تهوع آورش با چه کیف و کوک و حالی برای هرچه بیشتر ماندن و زادآوری تلاش می کند !

۲- عشق ، نیروی محرکه

افلاطون عشق را به عنوان یک نیروی متعالی می‌دید که روح انسان را به سوی حقیقت و زیبایی هدایت می‌کند. او در کتاب ضیافت (یا مهمانی) عشق را به سه مرحله تقسیم می‌کند:

اول: عشق جسمانی: آغاز عشق، جاذبه به زیبایی ظاهری است.

دوم: عشق روحانی: فرد از زیبایی جسمانی فراتر رفته و به زیبایی ذهن و فضیلت توجه می‌کند.

سوم: عشق ایده‌آل (عشق به حقیقت): نهایت عشق، جستجوی حقیقت و ایده‌های متعالی است که منبع اصلی زیبایی و نیکی‌اند.

این مسیر به تدریج انسان را از علاقه به لذت‌های دنیوی به سوی تأملات فلسفی و شناخت حقایق ابدی سوق می‌دهد.




۳- عشق، ترکیبی از شهوت و عاطفه

از دیدگاه زیگموند فروید، عشق پدیده‌ای روان‌شناختی است که از غریزه جنسی (لیبیدو) سرچشمه می‌گیرد. فروید عشق را نیرویی حیاتی می‌دانست که پیوند عاطفی میان انسان‌ها ایجاد می‌کند و در عین حال به ارضای نیازهای جنسی کمک می‌کند.
او عشق را ترکیبی از شهوت (غریزه جنسی) و تعلق عاطفی می‌دانست. فروید همچنین به تفاوت میان عشق شهوانی (وابسته به جسم) و عشق والدین‌گونه (مبتنی بر حمایت و مراقبت) اشاره کرد. به باور او، روابط عاشقانه ریشه در تجربه‌های دوران کودکی، به‌ویژه رابطه با والدین، دارد.


۴- عشق از دیدگاه عرفان

عرفای جهان اسلام نیز به شکلی ادامه دهنده ی راه مغان میترایی، هندوها و نوافلاطونی ها بودند. از این رو از عشق با احترام یاد می کردند و اعتقاد داشتند، عشق های زمینی نیز مقدمه ی عشق الهی ست. و رنج عشق را روشی برای پالایش روح می دانستند.



۵- عشق فرزند عقل

همه می دانیم که اساس فلسفه بر عقل و تردید است و اساس عرفان بر قلب و یقین. به همین جهت راهی به هم ندارند و پیوند زدن این دو کاری معجزه آساست. عقل و دل راهشان جداست و ظاهرا نقطه ی اشتراکی با هم ندارند. عقل مظهر انتخاب و اختیار انسانست و قلب مظهر تسليم و تمنا

شهاب الدین سهروردی از بچه های اطراف زنجان ، هم فیلسوف بود و هم عارف. او تنها کسی بود که عقل و دل را به هم پیوند زد و عرفان و فلسفه را به هم تزویج نمود. او عشق را نه تنها با عقل بیگانه نمی بیند، بلکه عشق را فرزند عقل می داند. و زیبایی ( حُسن ) و غم ( حزن ) را دو برادر عشق !

می گوید : " بدان اول چیزی که در جهان خدای تعالی آفرید عقل بود. و عقل را سه همسر بود:
۱- شناخت خود ( معرفه النفس )
که حسن یعنی زیبایی از او پدید آمد

۲- معرفت الناس ( شناخت دیگران ) که حزن یعنی اندوه، فرزند این مادر است

۳-  و معرفه الله ( شناخت خدا ) که عشق هم فرزند این مادر است.

پس از مدتی عقل ناپدید شد و سه برادر ( عشق و حسن و حزن ) به دنبال او به زمین آمدند. حسن به کالبد یوسف رفت و یوسف زیبا شد. حزن به سراغ یعقوب رفت و یعقوب چشمانش را به او داد و کلبه اش را خانه غم ( بيت الاحزان ) نام نهاد و عشق هم به سرزمین مصر رفت و در وجود زلیخا جای گرفت. اما عقل یعنی خداوند این سه را از هم دور نگاه داشت تا وقتی که متوجه او شوند. یعقوب پس از سالها از خدا استغفار کرد و یوسف در زندان بابت غفلتش عذر خواست و زلیخا هم به ناگهان پی به وجود خداوند برد پس خداوند یعقوب و يوسف و زلیخا را در پایان قصه به هم پیوند داد. و عشق و حسن و حزن به هم رسیدند و عشق و حزن هر دو در پای حُسن ( زیبایی ) سجده کردند. و عقل از این اتفاق خرسند شد

پس عشق از نظر سهروردی وسیله ای برای شناخت است و از همین رو فرزند عقل می باشد. یعنی وقتی آدمها در دام عرف گرفتار می شوند و از ابراز عشق به دلایل شرعی و قانونی و عرفی خودداری می کنند. یا کلا معتقدند که ازدواج باید عاقلانه باشد و به سمت عشق نمی روند. در واقع ناشی از عقل نیست. بلکه ناشی از ترس شان است. پس عقل هرگز برای انسان عشق را ممنوع نکرده ست. چون عشق به کشش و کوشش عاطفی و جنسی منجر می شود که آرامش روحی و ادامه ی نسل را ممکن می سازد. عقل همواره طرفدار مصلحت است و کدام مصلحت برای انسان از ادامه ی نسل مهمتر است؟ پس چه از بعد عقلانی و چه از دریچه ی عرفانی به عشق نگاه کنید، عاشقی را عملی عقلانی خواهید یافت.


بحث به درازا کشید. امیدوارم به فهم شعر کمک کرده باشم که به قول خود شعر :


در زاغِ عشق چوبِ هَوَس می‌زند مُدام
رویَش سیاه باد، سپیدَست روی عشق


مانا