نیاز

با درود
و بی‌ مقدّمه:
1ـ «آخر»، فقط در معنیِ دیگر، دیگری (یکی از دو) با فتح خا درست است. در دیگر معانی (یعنی مقابلِ اوّل، سرانجام، پایان، فرجام، نهایت و مانند این‌ها) با کسر خا درست است:
«روی هر یک چون مهِ فاخِر ببین
چونک اوّل دیده شد آخِر ببین.» (مولانا).
«آن یکی بانگ این که اینک حاضِرم
بانگ دیگر بنگر اندر آخِرم» (مولانا).
«همی گفتش صبوری کن که آخِر
بکام دل رسد یک روز صابِر.» (فخرالدین اسعد گرگانی، ویس و رامین).
امّا گاهی در شعر، به ضرورت، به همین معنی هم به فتح خا آورده می‌شود. مثلاً در شعری از صفایی جندقی آخَرَم (با فتح خا) همراه با مضطرم، دَرَم ( بردرم)، سرَم، اخترَم و جز آن، جزو کلمات قافیه است؛ یعنی چون هجای مشترک قافیه در آن شعر «ــَرم» است، «آخرم» هم بناچار با فتح خا خوانده می‌شود.

2ـ ’زبانه کشیدنِ جان و تن (تو را)‘ در بیت نخست، به مفهوم آتش عشق، شعلۀ اشتیاق و لهیب التهاب خواستاریِ محبوب است؛ قشنگ است.

3ـ ’شراره زدن نفس‘ هم بیانی زیباست برای نشان دادن این که نفس (که بی آن زنده بودن ممکن نیست) به آتش آمیخته است یا از آتشدان برمی‌آید زیرا شراره هم می‌تواند از منبعِ آتش باشد، هم سبب آتش شود. با نگاه از زاویۀ دیگر، می‌توان نفس در اینجا را ’آهِ سوزان‘ هم تعبیر کرد. امّا از «شراره زدنِ نفس به ناله‌هایِ آخر» دو معنی مختلف برمی‌آید یکی سوزانیدن ناله‌ها... دیگری آتشین کردن یا زبانه‌زن کردنِ ناله‌ها...
و نوع سومی هم وجود دارد ولی گمان نمی‌کنم که در اینجا این معنی منظور باشد:
«همچنین هر قوم چون پروانگان
گرد شمعی پرزنان اندر جهان
خویشتن بر آتشی برمیزنند
گرد شمع خود طوافی میکنند
بر امید آتش موسی بخت
کز لهیبش سبزتر گردد درخت...» (مولانا).

4ـ به ساحت خیال تو صدای من نمی‌رسد
کجای قصّه گم شدی غزال سایه‌پرورم؛
«ساحت» گزینش خیلی خوبی است بخاطر گستردگی معنایی آن.
از مجموع کلام و وزن در این مصراع، موقعیتی فراهم شده است که می‌توان بدون افزون یا کاستن حرفی یا نقطه‌ای، با تغییرات در هم‌نشینی، صورت‌های گوناگونی ساخت؛ دقّت بفرمایید:
4/1ـ به ساحت خیال تو صدای من نمی‌رسد
4/2ـ به ساحت خیال تو نمی‌رسد صدای من
4/3ـ صدای من به ساحت خیال تو نمی‌رسد
4/4ـ صدای من نمی‌رسد به ساحت خیال تو
4/5ـ نمی‌رسد صدای من به ساحت خیال تو
4/6ـ نمی‌رسد به ساحت خیال تو صدای من؛
ظاهراً مفهوم کلّیِ همۀ این صورت‌ها یکی است ولی تغییر جای کلمات یا عبارات و یا فعل، در رسانیدن مقصود دقیق شاعر مهم است؛ یعنی میان مفهوم دقیق این صورت‌ها تفاوت‌های ظریف است:
در دو صورت اخیر، تأکید بر «نمی‌رسد» است؛ یعنی نرسیدن برجسته است؛ هرچند که باز فرقی میان این دو وجود دارد... امّا اگر «صدای من» در آغاز آورده شود، تأکید بر این است که علّت آن نرسیدن، ضعفِ صدایِ من (شاعر) است. و امّا اگر «به ساحت خیال تو» اوّل آورده شود، علّت آن عدم دسترسی، در دوری یا عظمت آن «ساحت خیال» نهفته است.
چنانچه دقّت شود، می‌بینید که تفاوت اندک در جزئیات این شش صورت، می‌تواند سببِ شش برداشت متفاوت شود.
در این مصراع، نگاه، بجای «صدا» هم سازگار است؛ شاید سازگارتر. از این جهت که رشتۀ ربطِ میانِ ’نگاه‘ و «خیال» + «گم شدن» محکم‌تر است تا میان «صدا» و این دو. االبتّه منظور از این نگاه، نگاهِ چشمِ خیال است نه نگاهِ چشمِ سر.

5ـ جدال تَنگِ خاطره به قهقرای دل زده
نمی‌رسم به پای تو در انتهای باورم؛
(«قهقهرا» را بعداً اصلاح کنید ← قهقرا.)
به گمانم در مصراع نخست دو نکته از رسایی سخن کاسته است:
الف) از «به قهقرای دل زدنِ جدالِ تنگِ خاطره» برداشتی روشن نمی‌توان داشت و خواننده ناچار است که با حدس و گمان به برداشتی احتمالی (و به احتمال ناقص) بسنده کند. علاوه بر این، خود «قهقرای دل» مفهومی روشن ندارد.
ب) از «تنگ»، جز تنگ (در برابرِ فراخ و گشاد)، معانی دشوار، سخت، استوار، نزدیک (تنگاتنگ)، تنگنا و یا بسیار هم برمی‌آید ولی از بیان معلوم نیست که این «جدال تنگ خاطره» با «دل» است یا با دلبستگی قدیمی و یا جز آن. منظور این است که کلام و نوع بیان نتوانسته است مفهوم اراده شدۀ شاعر را، بی‌اشکال منتقل کند.
...
معترضه:
چنانچه بیت‌های یک شعر با فاصلۀ زمانی سروده شود، لازم است که برای تنظیم و یکدست کردن مجموع بیت‌ها بیشتر وقت گذاشته شود زیرا شاعر در آن فاصله یا فاصله‌های زمانی، وضعیت فیزیکی و روحی یکسان نخواهد داشت. به نظر می‌رسد که این شعر شما دچار چنان وضعیت شده باشد و برای ویرایش نهایی هم آنطور که سزاوار شعر بود، وقت و دقّت صرف نکرده‌اید چون کیفیت دو بیت نخست + بیت پایانی با کیفیت دیگر بیت‌ها فرق دارد. مثلاً حتّی کیفیت دو مصراعِ بیتِ ماقبل آخر متفاوت است.
با این‌همه، آن بیت‌ها هم خالی از زیبایی نیست؛ مانند دو ترکیب «سوزِ آذر»، «جامِ ساغر»...:
6ـ سوزِ آذر ترکیبی زیباست و دو معنی از آن برمی‌آید: 1. سوز سرمای آذرماه 2. سوزش یا سوختگی و یا حرارت آتش. در اینجا با توجّه به حضور «خزان» در مصراع اوّل، معنیِ شمارۀ 1 سازگارتر است.
7ـ جامِ ساغر ترکیبی قشنگ است و زیبایی آن در این است که هر دو واژۀ ترکیب (جام و ساغر) هم در معنی ظرف یا پیالۀ شرابخوری مشترکند و هم در معنی باده و شراب.
دیروز به توبه‌ای شکستم ساغر
و امروز به ساغری شکستم توبه؛
در این بیت از ابوسعید ابوالخیر، ساغرِ اوّل ظرفِ باده‌خوری است و ساغرِ دوم خودِ باده است.
فلک جام مروّت در گلوی خم نمی‌ریزد
شود گر سرنگون این بحر پرخون نم نمی‌ریزد؛
و در این بیت از جلال اسیر، جام به معنی شراب بکار رفته است.

در شعر شما منظور از ساغر، باده یا شراب است و منظور از جام همان جام یا ظرف ویژۀ شراب.
*
قدر قلم خودتان را بدانید و مطمئن باشید که هیچکس و هیچ چیز به اندازۀ خود شما در پیشرفت قلم و شعرتان مؤثر نیست؛ برای رسیدن به چنین هدف لازم است که بیشتر کوشش و دقّت کنید و در انتشار اشعارتان هم عجله نکنید.
موفّق‌تر باشید.