بسم الله الرّحمن الرّحیم
طبق آنچه در کتاب عروض و قافیه دکتر شمیسا آمده، اوزان شعر فارسی از حداقل دو و حداکثر چهار رکن تشکیل شده است.(البته در شعر امروز این موضوع نیز دستخوش تغییر شده و می توان اشعاری با بیشتر از چهار رکن یافت.)
پس از تقطیع شعر و استخراج وزن افاعیل آن، چنانچه تمام ارکان در هر مصراع مشترک باشد، به آن «متفق الارکان» یا «متحد الارکان» می گویند. برای مثال:
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن
در اوزان متحدالارکان، مصراع می تواند دو، سه یا چهار رکنی باشد.
چنانچه ارکان به صورت یک در میان تکرار شود، به آن «متناوب الارکان» می گویند. برای مثال:
فعلاتُ فاعلاتن فعلاتُ فاعلاتن
ملاحظه می کنید که رکن «فعلاتُ» و «فاعلاتن» به صورت یک در میان تکرار شده است.
نکته مهم: در اوزان متحدالارکان یا متناوب الارکان، گاهی یک یا دو هجا از پایان مصراع حذف می شود. وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن» را در نظر بگیرید. پس از حذف یک هجا در پایان مصراع، به وزن « فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» می رسیم ولی باز هم آن را متحدالارکان می دانیم. رکن پایانی این وزن در حقیقت «فاعِلا» است که هجای «تُن» از آن حذف شده است. پر واضح است که به لحاظ وزنی «فاعِلا = فاعِلن». ( - U - )
همچنین وزن «مستفعلن مفاعِلُ مستفعلُن فَعَل» را در نظر بگیرید. پس از حذف دو هجا در پایان مصراع، به این وزن می رسیم و باز هم آن را متناوب الارکان می دانیم. رکن پایانی این وزن هم در حقیقت «مَفا» بوده که دو هجای «عِ ، لُ» حذف شده است. باز هم به لحاظ وزنی « مَفا = فَعَل ». ( U - )
همچنین در گذشته برخی اوزان را به گونه ای رکن بندی می کردند که تمام ارکان با هم تفاوت داشت. برای مثال:
مفعولُ فاعِلاتُ مفاعیلُ فاعِلن
به چنین وزنی «مختلف الارکان» می گویند.
نکته اینکه اکثرِ اوزان مختلف الارکان را می توان به گونه ای دیگر رکن بندی نموده و به وزنی متحدالارکان یا متناوب الارکان دست یافت. مثال فوق را در نظر بگیرید:
مَف
|
عو
|
لُ
|
فا
|
عِ
|
لا
|
تُ
|
مَ
|
فا
|
عی
|
لُ
|
فا
|
عِ
|
لُن
|
-
|
-
|
U
|
-
|
U
|
-
|
U
|
U
|
-
|
-
|
U
|
-
|
U
|
-
|
مُس
|
تَف
|
عَ
|
لُن
|
مَ
|
فا
|
عِ
|
لُ
|
مُس
|
تَف
|
عَ
|
لُن
|
فَ
|
عَل
|
یعنی از وزن مختلف الارکان به متناوب الارکان رسیدیم.
یا در وزن « مفاعیلُ مستفعلُن فاعلن » می توانیم با تغییر رکن بندی به وزن متحدالارکان «فعولن فعولن فعولن فَعل» دست یابیم.
مَ
|
فا
|
عی
|
لُ
|
مُس
|
تَف
|
عَ
|
لُن
|
فا
|
عِ
|
لُن
|
U
|
-
|
-
|
U
|
-
|
-
|
U
|
-
|
-
|
U
|
-
|
فَ
|
عو
|
لُن
|
فَ
|
عو
|
لُن
|
فَ
|
عو
|
لُن
|
فَ
|
عَل
|
تمرین:
بر اساس جدول اوزان مشهور(موجود در پست آموزش وزن 6 )، انواع رکن بندی هر وزن را مشخص نمایید.
نمونه حل تمرین:
وزن 1: متحدالارکان
یا
وزن 9: متناوب الارکان
یا
وزن 10: مختلف الارکان
با تأخیری دو روزه به دلیل مشغله کاری، پاسخ تمرین ها را تقدیم می کنم:
1 مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن: متحدالارکان
2 مفاعیلن مفاعیلن فعولن: متحدالارکان(1)*
3 مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن: متحدالارکان(2)*
4 مفعولُ مفاعیلن مفعولُ مفاعیلن: متناوب الارکان
5 مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن: مختلف الارکان(3)*
6 مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعَل: مختلف الارکان(4)*
7 مفعولُ مفاعلن مفاعیلن: مختلف الارکان
8 مفعولُ مفاعلن فعولن: مختلف الارکان
9 مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلاتن: متناوب الارکان
10 مفعولُ فاعلاتُ مفاعيل فاعلن: مختلف الارکان(5)*
11 فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن: متحدالارکان
12 فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن: متحدالارکان(6)*
13 فاعلاتن فاعلاتن فاعلن: متحدالارکان(7)*
14 فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن: متحدالارکان
15 فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن: متحدالارکان(8)*
16 فعلاتن فعلاتن فعلن: متحدالارکان(9)*
17 فعلاتُ فاعلاتن فعلاتُ فاعلاتن: متناوب الارکان
18 فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن: متناوب الارکان
19 فعلاتن مفاعلن فعَلُن: مختلف الارکان
20 مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن: متحدالارکان
21 مستفعلن فعَلُن مستفعلن فعَلُن: متناوب الارکان
22 مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن: متحدالارکان
23 مفتعلن مفتعلن فاعلن: متحد الارکان(10)*
24 مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن: متناوب الارکان
25 مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن: متناوب الارکان
26 مفتعلن فاعلات مفتعلن فع: متناوب الارکان(11)*
27 فعولن فعولن فعولن فعولن: متحدالارکان
28 فعولن فعولن فعولن فعل: متحدالارکان(12)*
29 فع لن فعولن فع لن فعولن: متناوب الارکان
30 مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن: متناوب الارکان
31 مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن: متناوب الارکان(13)*
(1)*: همان وزن شماره 1 است که یک هجا از انتهای آن حذف شده است. بنابراین متحدالارکان محسوب می شود.
(2)*: رکن آخر نیز «مفاعیلُ» بوده است که هجای آخر آن حذف شده.بنابراین متحدالارکان محسوب می شود.
(3)*: این وزن با همین شکل مختلف الارکان محسوب می شود. اما همین وزن معادل است با «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع لن» که دو هجا از رکن پایانی حذف شده و بنابراین متحدالارکان محسوب می شود.
(4)*: این وزن با همین شکل مختلف الارکان محسوب می شود. اما همین وزن معادل است با «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع» که سه هجای پایانی حذف شده و بنابراین متحدالارکان محسوب می شود.
(5)*: این وزن با همین شکل مختلف الارکان محسوب می شود. اما همین وزن معادل است با «مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل» و در واقع دو هجا از رکن پایانی حذف گردیده(عِ لُ).بنابراین متناوب الارکان محسوب می شود.
(6)*: همان وزن 11 است که یک هجا از رکن پایانی حذف شده است. بنابراین متحدالارکان محسوب می شود.
(7)*: همان وزن 12 است که یک رکن به صورت کامل از آن حذف شده است. بنابراین متحدالارکان محسوب می شود.
(8)*: همان وزن 14 است که یک هجای از رکن پایانی آن حذف شده است. بنابراین متحدالارکان محسوب می شود.
(9)*: همان وزن 15 است که یک رکن به صورت کامل از آن حذف شده است. بنابراین متحدالارکان محسوب می شود.
(10)*: این وزن در اصل از سه رکن مفتعلن تشکیل شده است یک هجا در رکن پایانی محذوف گردیده است. بنابراین وزن چنین می شود: « مفتعلن مفتعلن مفتَعِ». بر اساس مبحث ضرورات و اختیارات می دانیم که هجای پایانی مصراع قطعاً یک هجای بلند است. بنابراین هجای «عِ» که در پایان مصراع قرار گرفته، به صورت اشباع شده خوانده شده و آن را معادل هجای «عِل» در نظر می گیریم. پس رکن پایانی «مفتَعِل (- U - )» می شود که برابر است با رکن «فاعلن (- U - )». بنابراین وزن مذکور متحدالارکان محسوب می شود.
(11)*: این وزن در اصل « مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فاعلاتُ» بوده است که سه هجا از رکن پایانی حذف شده است. پس وزن به این حالت در می آید: « مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فا»
رکن پایانی (فا) هم که معادل رکن «فع» است. بنابراین متناوب الارکان محسوب می شود.
(12)*: همان وزن 27 است که یک هجا از رکن پایانی حذف شده است.
(13)*: همان وزن 30 است که یک هجا از رکن پایانی حذف شده است.