آموزش وزن(11)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
طبق آنچه در کتاب عروض و قافیه دکتر شمیسا آمده، اوزان شعر فارسی از حداقل دو و حداکثر چهار رکن تشکیل شده است.(البته در شعر امروز این موضوع نیز دستخوش تغییر شده و می توان اشعاری با بیشتر از چهار رکن یافت.)
پس از تقطیع شعر و استخراج وزن افاعیل آن، چنانچه تمام ارکان در هر مصراع مشترک باشد، به آن «متفق الارکان» یا «متحد الارکان» می گویند. برای مثال:
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن
در اوزان متحدالارکان، مصراع می تواند دو، سه یا چهار رکنی باشد.
چنانچه ارکان به صورت یک در میان تکرار شود، به آن «متناوب الارکان» می گویند. برای مثال:
فعلاتُ فاعلاتن فعلاتُ فاعلاتن
ملاحظه می کنید که رکن «فعلاتُ» و «فاعلاتن» به صورت یک در میان تکرار شده است.
نکته مهم: در اوزان متحدالارکان یا متناوب الارکان، گاهی یک یا دو هجا از پایان مصراع حذف می شود. وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن» را در نظر بگیرید. پس از حذف یک هجا در پایان مصراع، به وزن « فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» می رسیم ولی باز هم آن را متحدالارکان می دانیم. رکن پایانی این وزن در حقیقت «فاعِلا» است که هجای «تُن» از آن حذف شده است. پر واضح است که به لحاظ وزنی «فاعِلا = فاعِلن». ( - U - )
همچنین وزن «مستفعلن مفاعِلُ مستفعلُن فَعَل» را در نظر بگیرید. پس از حذف دو هجا در پایان مصراع، به این وزن می رسیم و باز هم آن را متناوب الارکان می دانیم. رکن پایانی این وزن هم در حقیقت «مَفا» بوده که دو هجای «عِ ، لُ» حذف شده است. باز هم به لحاظ وزنی « مَفا = فَعَل ». ( U - )
همچنین در گذشته برخی اوزان را به گونه ای رکن بندی می کردند که تمام ارکان با هم تفاوت داشت. برای مثال:
مفعولُ فاعِلاتُ مفاعیلُ فاعِلن
به چنین وزنی «مختلف الارکان» می گویند.
نکته اینکه اکثرِ اوزان مختلف الارکان را می توان به گونه ای دیگر رکن بندی نموده و به وزنی متحدالارکان یا متناوب الارکان دست یافت. مثال فوق را در نظر بگیرید:
مَف
عو
لُ
فا
عِ
لا
تُ
مَ
فا
عی
لُ
فا
عِ
لُن
-
-
U
-
U
-
U
U
-
-
U
-
U
-
مُس
تَف
عَ
لُن
مَ
فا
عِ
لُ
مُس
تَف
عَ
لُن
فَ
عَل
یعنی از وزن مختلف الارکان به متناوب الارکان رسیدیم.
یا در وزن « مفاعیلُ مستفعلُن فاعلن » می توانیم با تغییر رکن بندی به وزن متحدالارکان «فعولن فعولن فعولن فَعل» دست یابیم.
مَ
فا
عی
لُ
مُس
تَف
عَ
لُن
فا
عِ
لُن
U
-
-
U
-
-
U
-
-
U
-
فَ
عو
لُن
فَ
عو
لُن
فَ
عو
لُن
فَ
عَل
تمرین:
بر اساس جدول اوزان مشهور(موجود در پست آموزش وزن 6 )، انواع رکن بندی هر وزن را مشخص نمایید.
نمونه حل تمرین:
وزن 1: متحدالارکان
یا
وزن 9: متناوب الارکان
یا
وزن 10: مختلف الارکان