سرای کور و کرها

درود. شعری بود به معنی واقعی کلمه زیب و عالی. یادآور کلام زیبا و با صلابت امثال مرحوم اخوان ثالث. اصلا حسابی حظ کردم.
چند چیز به ذهنم رسید که بگویم ولی در حد گمانه زنی ست نه اینکه مطمئن باشم.
(۱) اولا درباره مصراع «و با بخیه دهانِ گوش هاشان کور گردانند.» و تمامی مصاریع بعد با ردیف «گردانند»: راستش به نظرم دو اشکال در کاربرد آن هست؛ (الف) اول اینکه ماضی استمراری نیست و این ممکن است هنگام خوانش از زیبایی کلام بکاهد. مصراع قبل را نگاه کنید:
(که خود بر چشم هاشان میل «می سایند»)
اما در مصراع بعد ما با فعل غیر استمراری (بدون پیشوند «می») روبرو می شویم که یک مقدار با روش بیان مصراع قبل ناهماهنگ است و اصلا در این سیاق فعل ماضی استمراری بهتر است. (ب) فعل «گردانند» انسان را قبل از اینکه به یاد شکل اسنادی اش بیندازد -معادل «کنند» - به یاد «گَردان + اند» (گردان هستند) و «گردانند» (می چرخانند) می اندازد؛ اگر این ایهام در خدمت شعر بود قطعا کاربرد گردانند چه بسا بسیار هم خوب بود اما من حس می کنم خوش ننشسته است. به نظرم افعالی مثل «می سازند» یا امثال این بهتر هستند.
(۲) جمله «مسیری را که می پویید بیراه است» به نظرم برخلاف بقیه شعر شما کمی «عادی» به نظر می رسد. شاید بتوان بیان آن را جالب تر و غیر عادی تر کرد تا آشنایی زدایی زبانی بیشتری رخ دهد.

برسیم به تنها دارنده ی پروفایل " کج کلاه خان " که جناب محمد اکرمی خوش تیپ باشند.  صادقانه اعتراف کنم، گاهی وقت ها به خصوص چند سال پیش، فکر می کردم شعر به بن بست رسیده است. یا حداقل سایت های ادبی که می شناسم، حرفی تازه و اصلا شعری تازه ندارند. اما گاهی به شعرها و شاعرانی برخورد می کنم که مرا از این ناامیدی بیرون می آورند که هنوز هم می شود به بسیاری از قلم ها امیدوار بود. شعرهای محمد اکرمی ( خسروی سایت ناب ) از دو جهت برایم ویژه هستند. یکی گرایش ایشان به شعر نیمایی که خود بسیار قالبی غریب است. و با وجود آثار گرانقدری که از نیما و اخوان و مشیری و ... خواندیم، اما زود فراموش شد. و الان تنها کسی که در این حوزه می شناسم و اتفاقا می ستایم، جناب " شادان شهرو بختیاری " ست. و حالا می بینم که شاعر دوست داشتنی این صفحه نیز دستی بر این آتش دارد و حرف های بسیاری برای گفتن. دومین ویژگی شعر ایشان، بهره گیری از زبان فخیم است. چیزی که معمولا در تقسیم بندی زبانی شعر، همواره آن را از قلم می اندازیم:

زبان آرکاییک
زبان معیار
زبان محاوره

زبان فخیم می تواند در هر سه نوع از کاربردهایی که ذکر شد، استفاده شود. فخامت تنها در کاربرد کلمات دیوانی و پرطمطراق نیست، بلکه نوعی بهداشت کلام و استواری در لهجه است. و در واقع گریز از ابتذال زبان است.

حالا نگاهی به کدهای این شعر بیندازیم و تلاشی برای رمزگشایی از دریچه ی شخصی:


۱- همای:

مرغی ست که در باور ایرانیان خوش نشسته ست. چنان که معتقدند اگر سایه اش بر جایی بیفتد و یا کسی آن را ببیند یا بالاتر از آن بر جایی فرود آید، برای آن زمین و آن مردم که شاهد بوده اند، برکت و خوشی خواهد آورد. هما مرغ سعادت و خوشبختی ست و نویدبخش پایان سیه روزی( امسال هم که ما ایرانی ها آن را دیدیم و به فال نیک گرفتیم )


همای اینجا نه جای توست
به پایان بر تو این فریاد بی فرجام
حذر کن زین سرای شوم
شتابان بال و پر بگشای و بر بامی دگر بنشین.

شاعر در اوج ناامیدی از همای می خواهد که بی خیال این سرزمین شوم شود. چرا که خستگی آن از خجستگی همای پیشی گرفته و چه بسا بر آن بچربد. یعنی به جای این که حضور او برای این خاک برکت آورد، خاک به او نحسی دهد. این نوعی از غلو است که شاعران از دیرباز برای پختن بیان از آن استفاده کرده اند، چنانکه مثلا می گفتند: " این طلسم، سلیمان را مسخ می کند" یا "این پریرخ، ارسطو را هم دیوانه می کند" و " بی دین شدن ابوذر" و " بی عصمت شدن یوسف" و " سست شدن رستم " و " بیمار شدن بقراط" و ....  هم از این دست است. پس "بدبخت شدن همای" تکنیکی پارادوکسیکال است که خسرو سایت برای نشان دادن عمق فاجعه به کار برده است.


۲- بوف

بوف در باور ایرانیان دقیقا برخلاف همای است. و آن را نشانه ی نگون بختی می دانند. هرچند در فرهنگ اوستایی به آن مرغ دانا ( هومورو ) می گفتند و او را امدادگر ایزدان و دشمن دیوها می دانستند، اما در عقاید زروانی و میترایی که قدمت بیشتری از زرتشت داشتند، جغد را بدشگون می دانستند. و داستان از این قرار بود که خبر مرگ پسر کیومرث را بوفی به او داد. و گویند وقتی کیومرث جنازه ی پسرش پشنگ را بر کوه دید، بوف را نفرین نمود. استفاده از بوف در تقابل با همای، هم از آشنایی خسرو با میتولوژی ایرانی خبر می دهد و هم از تسلط او بر تکنیک مقابله در شعر که خود چندین شکل است ( طباق، تقابل، تضاد، تناقض، و .. ) شاعر از در پند و اندرز ( که صفت بوف در باورهای زرتشتی و مانوی ست ) به همای هشدار می دهد که:

و یا همچون من - این لرزنده بوف پیر و خسته
نهانی چشم خود بگشای
پیاپی خیره شو بر ساکنان و خامشی بگزین.

اما زیبایی کار به همین جا ختم نمی شود. ناخودآگاه شاعر نه تنها به باورهای عامیانه ی مردمانش اشراف دارد، بلکه از مطالعات علمی و کشفیات زیست شناسی نیز بی خبر نیست. جغد از نظر قدرت دید و شنود، یکی از قوی ترین گونه های جانوری ست. و حضور شاعر در نقش بوف، نه تنها با همای مقابل است، بلکه با "سرای کور و کر ها که خود بر چشم هاشان میل می سایند" نیز ایجاد تضاد نموده است. شعر خوب با همین تکنیک های زیرپوستی ست که توفیق اقبال پیدا می کند. و اگرچه ممکن است مخاطب کم سوادی مانند مانا در بدو کار ملتفت این تکنیک ها نباشد، اما تاثیر شعر بر ناخودآگاه آدمی ست. که بسیاری اوقات ما نیز متوجه تاثیرات و تاثرات آن نمی شویم. برای همین است که فروید و یونگ به کارکردها و نقش ناخودآگاه در زندگی انسان توجه نشان دادند. زیرا اعتقاد داشتند که تاثیراتی که کلمات و کدها و رنگ ها و امواج بر ناخودآگاه می گذارند، می تواند در درازمدت به خودآگاه هم سرایت کند.

پیش از آن که به بحث ادامه دهم، خستگی خود و خوانندگان این مطلب را با این بند از شعر، برطرف می کنم:


تو شهد آورده ای ...آری
ولیکن ساکنان از جهل
همه قندآبه هایت شور گردانند.

کلامت حق
صدایت حق
ولی کو گوش تا بنیوشد این آواز ؟
دلت را بی گمان ناسور گردانند..
.

۳- لامکانی / لازمانی

مارتین هایدگر معتقد بود که وجود انسان بر ماهیت او مقدم است و از طرفی همین وجود دارای چهار خصلت است:

زمان مندی
مکان مندی
گشودگی
میرایی

یعنی ما دارای تاریخ هستیم و به هر حال من خودم را دار هم بزنم، الان در مسافرخانه ی عدالت اتاق شماره ۱ در شهرستان ابرکوه هستم ( مکان مندی ) و اگر جایم را عوض هم بکنم باز توفیری ندارد. چون مکان را تعویض کرده ام اما قادر به حذف اصل مکان نیستم. از طرفی امروز ۲۴ آذر ۱۴۰۳ خورشیدی ست. ( زمان مندی ) و من قادر نیستم وجودم را از چنگ زمان خلاص کنم. خاصیت گشودگی هم به انعطاف وجود می پردازد و میرایی هم فناپذیری ست. که الان بحث ما سر مکان و زمان است. شاعر معتقد است مردمانی که حق پذیر نیستند، در واقع مکان و زمان را ادراک نمی کنند. برای همین کسانی که در " بی راه " قدم می گذارند، باعث " بی گاه " شدن آواز حق می شوند:


زمانی دورتر من نیز همچون تو
صلا میدادم «ای یاران
مسیری را که می پویید بیراه است».

دریغ از گوش
دریغ از هوش
ز بس نالیدم و پاسخ نیامد باز
دلم رنجید و دانستم
که این آواز بیگاه است.



۴- مرغ آمین

آخرین موردی که می خواهم به آن بپردازم در واقع ضلع سوم از مثلث " مرغان نمادین " این شعر است. یعنی پرنده ای که باعث استجابت دعای انسان می گردد. چون آمین می گوید و این آمین او به درگاه ایزد می رسد. شاعر پس از آن که در مقام " بوف " به اندرز " همای " می پردازد و او را از مردمان زمانه اش، بیم می دهد، مرغ آمین را هم به عنوان شاهد و پیشقدم در این تجربه، مثال می آورد که او نیز وقتی متوجه طینت و طریقت این مردم شده، خاموش گشنه و حتا آمینی هم نگفته. چرا که در سرای کور و کرها نه دعا که نفرین است که بر آسمان می رود. و برای مرغ آمین که نفس وجودی اش، رساندن دعاست به آسمان، در این "بی دعایی" همانا تکلیف " بی صدایی" ست:

به من هم مرغ آمین سال ها پیش
اینچنین می گفت
«به پایان بر تو این فریاد
حذر کن زین سرای شوم
شتابان بال و پر بگشای و بر بامی دگر بنشین.

و یا چون من
پیاپی خیره شو بر ساکنان و خامشی بگزین».




ممنون از حوصله ی دوستان
مانا_ ابرکوه _ ۲۴ آذر ۱۴۰۳