مازِ نئولیبرالیسم

درود بر میهمانان گرانقدر صفحه شعرم
در زمان سرودن شعر «ماز نئولیبرالیسم» حدس می زدم بسیاری از مخاطبان، ذهنیت روشنی از مفهوم نئولیبرالیسم ندارند. مفهومی که امروزه، نقل محافل دانشجویی و کارگری و کشاورزی و محیط زیستی و... در سرتاسر جهان است. بعید است در دانشگاه هاروارد یا آکسفورد یا... دانشجویی باشد که با مفاهیمی مانند نئولیبرالیسم و جهانی سازی آشنا نباشد. در هر حال بنا به دلایلی، این مفهوم در ایران، چندان آشنا نیست.
بعد از انتشار شعر متوجه شدم که تقریبا همه مخاطبان نسبت به این مفهوم آشنا نیستند. با «شاهزاده خانوم نیک سرشت» که فضای سایت شعر ناب را به خوبی می شناسند مشورت کردم و به این نتیجه رسیدیم شبه مقاله ای در قالب یک پنجره سبز برای مفهوم شناسی نئولیبرالیسم بنگارم و تقدیمتان کنم.
علوم سیاسی و اقتصاد، حوزه تخصصی آکادمیک من نیست اما به عنوان یک شاعر مصلح، ناچارم به این حوزه وارد شوم. دیشب با یکی از برجسته ترین اساتید هیات علمی ایران در مورد ارکان نظریات نئولیبرالیسم صحبت کردم و تلاش کردم این شبه مقاله را تا حد امکان مختصر و مفید تهیه نمایم. طبعا ایراداتی خواهد داشت که امیدوارم در گفت و شنود رفع شود.

«لیبرالیسم» طی سده های اخیر، در عرصه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، سه دوره کلان را شکل داده است. عمدتا شروع دوره ها در اروپا بوده و سپس به نقاط دیگر جهان سرایت نموده است. این سه دوره عبارتند از:

1 ـ لیبرالیسم کلاسیک
اندیشمندانی مانند «جان لاک»، «توماس پین»، «آدام اسمیت» و ... پیشقراول این جریان بوده اند. بعد از سقوط فئودالیسم در اروپا و همزمان با انقلاب صنعتی در اواخر قرن 18 تا اوایل قرن 19 میلادی، اندیشمندانی که از دست نظام های خودکامه فئودالی به ستوه آمده بودند به طرح نظریاتی در خصوص محدودسازی دولت و افزایش آزادی های فردی و... پرداختند.
لیبرالیسم نخستین آرمان طبقه متوسط پس از اضمحلال تدریجی فئودالیسم مبنی بر مبارزه با اختیارات دولت اقتدارگرا بود. این ایدئولوژی ابتدا در حوزه سیاست و سپس در اقتصاد (در اوایل قرن 19 میلادی) تبلور پیدا کرد. لیبرالیسم در حوزه سیاسی و اجتماعی منادی آزادی فردی و در حوزه اقتصادی خواهان اقتصاد بازار آزاد بود.
به زبان ساده، لیبرال ها اگر چاره داشتند می خواستند «سر به تن دولت نباشد.» آنها دولت را «شرّ مطلق» می دانستند اما:
برعکس آنارشیست ها (هرج و مرج طلب ها)، به دولت حداقلی به عنوان «شرّ ضروری» معتقد بودند و رضایت دادند!
اصطلاح «سگ نگهبان» منبعث از دیدگاه های لیبرال های کلاسیک است که برای دولت مورد نظر آنها به کار می رود. یعنی دولتی حداقلی که اجازه دهد و دخالت نکند تا هر کس لیاقت دارد! رشد کند و ثروتمند شود و اگر کسی خواست به این طبقه سرمایه دار تعرض کند دولت «شکمش را مثل سگ نگهبان پاره کند.» به تعبیری دولت باید یک نیروی انتظامی سرکوبگر برای درهم شکستن نارضایتی و شورش فرودستان داشته باشد...
مبنای لیبرالیسم کلاسیک، فردگرایی است و سه اصل کلیدی دارد:
الف ـ آزادی
ب ـ عقل
ج ـ برابری در فرصت
نکته کلیدی این است که در این نظریه قرار نیست همه مسابقه دهندگان از صفر شروع کنند. اگر کسی از قبل ثروتی داشته باشد خیلی سریع دخل رقبا را می آورد. همین نکته، کار دست لیبرال های کلاسیک داد. چطور؟
طی چند دهه، نظام سیاسی و اقتصادی ناعادلانه ای شکل گرفت که اقلیتی روز به روز برخوردارتر و اکثریتی روز به روز مفلوک تر می شدند. در نتیجه:
شکاف طبقاتی بزرگی پدید آمد و جوامع آبستن شورش شدند و دولت ها در وضعیت سرنگونی قرار گرفتند. اولین دیدگاه های شبه مارکسیستی و سوسیالیستی افراطی در همین زمان بین انبوه مردم محروم، طرفداران جدی پیدا کرد.
لیبرال های کلاسیک که اوضاع را وخیم دیدند برای بقا نظام های سیاسی خود، به آرامی جای خود را با لیبرال های مدرن عوض نمودند.

2 ـ لیبرالیسم مدرن
از اندیشمندان اصلی لیبرالیسم مدرن، «جان استوارت میل» است. البته در پایان این دوره، «جان رالز» شهرت چشمگیری دارد. این دوره از اواسط قرن 19 تا اواخر قرن 20 میلادی ادامه دارد. همچنین در اواسط دوره لیبرالیسم مدرن، اندیشمند معروفی به نام «جان مینارد کینز» در حوزه اقتصادی ظهور می کند.
در لیبرالیسم مدرن، «جان استوارت میل»، معتقد است دولت نباید اجازه دهد 5 غول بزرگ در جامعه رشد کند:
الف ـ غول نیاز
ب ـ غول نادانی
ج ـ غول بیکاری
د ـ غول فقر
هـ ـ غول بیماری
اگر این غول ها رشد نمایند تعادل سیستم به هم می خورد و بحران ایجاد می شود. در نتیجه انبوه مردم ناراضی می شوند و راه برای مارکسیست ها و سوسیالیست های افراطی باز می گردد که نظام های سرمایه داری را سرنگون کنند. برای مقابله با این غول ها هم طبیعی است دولت باید بزرگ تر شود و سرمایه داری دولتی و سرمایه گذاری دولتی شکل بگیرد تا بتواند برای رفاه مردم کاری انجام دهد. مثلا برای مقابله با غول بیماری باید بهداشت عمومی نسبتا رایگان شکل بگیرد. بسط مفهوم «دولت رفاه عامه» به این دوره زمانی مربوط است. مقولاتی مانند حق بیمه و بازنشستگی، قانون کار، حق مسکن، آموزش عمومی ارزان، بهداشت عمومی ارزان و... تبلور این رویکرد در جوامع بود.
لیبرالیسم مدرن به آزادی فردی معطوف و مشروط به شکوفایی جمعی اعتقاد داشت و ضامن تنظیم و حمایت این روند را دولت می دانست. بنابراین اندیشمندان این دوره، از تعهد افراطی به فردگرایی دست برداشتند و با اقتدار بیشتر دولت کنار آمدند. دولت از نقش «سگ نگهبان» ارتقا پیدا کرد و وظایف متعددی در راستای رفاه عمومی را بر عهده گرفت.
«جان رالز» در کتاب «عدالت به مثابه انصاف» به این سوال کلیدی پرداخت:
چه کار کنیم که عدالت را با آزادی آشتی دهیم؟!
لیبرالیسم مدرن تا پایان جنگ دوم جهانی و چند دهه بعد از آن دوام آورد و بعد جایش را به نئولیبرالیسم داد.

3 ـ نئولیبرالیسم
علیرغم تدابیری که اقتصاددان هایی مانند «کینز» در قبل از جنگ دوم جهانی به کار بستند و تا مدتی بحران را فرو نشاندند بعد از جنگ، نظام های سیاسی در برابر هزینه های رفاه عامه، «کم آوردند.» بعد از جنگ، مباحث نظری در مورد شکست لیبرالیسم مدرن شدت گرفت. اندیشمندانی که خواستار اصلاح لیبرالیسم مدرن بودند را می توان «نئولیبرال» نامید. هر چند بسیاری از نئولیبرال ها خودشان را با این نام نمی شناسند و چپ ها (طرفداران مارکسیسم و سوسیالیسم و...) را متهم می کنند که این نام را بر آنها نهاده اند.
نئولیبرالیسم به عرصه اقتصاد سیاسی بسیار توجه داشت و به دنبال برداشت روزآمد از لیبرالیسم کلاسیک بود. به لحاظ عملیاتی، نئولیبرالیسم بعد از درماندگی دولت های رفاه عامه برای اداره جامعه، در دهه 1980 نمود عینی یافت. «مارگارت تاچر» در انگلستان و «رونالد ریگان» در آمریکا، به قدرت رسیدند و کار را یکسره کردند. آرام آرام سیاست های حمایتی از عموم مردم کاهش یافت و این روند بعد از انگلستان و آمریکا به سایر کشورها هم سرایت کرد و تا همین امروز ادامه دارد. امروزه نئولیبرال ها حاکم بلامنازع بر اکثر کشورهای جهان هستند.
در دوره نئولیبرالیسم، اندیشمندان اقتصادی، بسیار برجسته شدند ولی همیشه یک پایشان در حیاط سیاست است. اندیشمندانی مانند «فریدریش هایِک»، «میلتون فریدمن» و «رابرت نوزیک» (فیلسوف)، پیشگامان نئولیبرالیسم هستند.
دو ستون اصلی اندیشه نئولیبرالیسم عبارتند از:
الف ـ فرد
ب ـ بازار آزاد
معتقدند در دوره لیبرالیسم مدرن، دولت خیلی بزرگ شد و دوباره باید کوچکش کرد. معتقدند می توان در عصر جدید، چنان شکوفایی سرمایه داری بازار آزاد را رقم زد که:
خوشبختی سرریز کند!
و مواهب آن جامعه را لبریز کند و همه مشکلات جامعه را حل نماید!!!
اما تاریخ نیم قرن اخیر (پس از «تاچریسم» و «ریگانیسم» در دهه 1980) نشان داد که موفق نبوده اند. شاخص های اقتصادی و الگوی توزیع ثروت در بین دهک و صدک های اجتماعی و... فریاد می زند که اکثریت مردم جهان توسط اقلیت استثمار می شوند. شکاف طبقاتی وحشتناک است و...
معتقدند با سیاست های نئولیبرالیسم، فضا آماده می شود برای سه مقوله کلیدی:
الف ـ خودیاری
ب ـ مسئولیت فردی
ج ـ گرایش به کارآفرینی
به بیان ساده، خودیاری یعنی «خودت هر غلطی می خواهی بکن و به داد خودت برس. دولت نوکر بابات نیست!...»
مسئولیت فردی یعنی «جامعه نداریم و فقط فرد هست و زن و بچه و اهل و عیالش! هر کسی مسئولِ خود و خانواده اش است. دست از سر دولت بردارید...»
کارآفرینی و اشتغال زایی هم یعنی «بخش خصوصی بدون دخالت دولت، راه خودش را می رود و احتمالا از بغلش یک عالمه شغل ایجاد می شود! و کار چنان زیاد می شود که دیگر کسی بیکار نیست که کار را قبول کند!...»
پدیده «جهانی شدن» یا «جهانی سازی» مربوط به نئولیبرالیسم است. این جریان شاخه فرهنگی و رسانه ای جهانی هم دارد. البته نئولیبرال ها می گویند جهانی سازی را قبول ندارند. چرا؟ برای آنکه روند طبیعی است و فاعل انسانی خودآگاه ندارد. می گویند جهانی سازی نیست یعنی پروژه نیست که یک عده دنبال اجرای آن با طرح و نقشه قبلی باشند!!!
نئولیبرالیسم معتقد است همانطور که جامعه باید «کاستی» باشد یعنی اشراف در بالای هرم برخورداری قرار گیرند و اکثریت محروم در پایین هرم باشند در سطح بین الملل هم باید برخی کشورها به تکنولوژی برتر بپردازند (آقا باشند با دست های تمیز) و برخی مواد اولیه (خصوصا تک محصولی) و خدمات پایه را تامین کنند. (نوکر باشند با دست های کثیف) پس مثل دوره لیبرالیسم کلاسیک، در داخل سگ نگهبان لازم است و در سطح بین الملل هم قدرت های نظامی هژمون باید «به حساب هر کشور یا گروهی که طغیان می کند برسند.» از جمله «پاپتی» های چموشِ حرف گوش نکنِ فضولی مثل همین یمنی های لُنگ به کمر...
نظام کاستی، یک نظام طبقاتی ناعادلانه محکم است که کسی به راحتی نمی تواند طبقه اش را عوض کند. مثل نظام کاستی هند در گذشته. نجس ها تا پایان عمر در طبقه خودشان می ماندند... جالب اینکه همزمان یک نظام فرهنگی و ارزشی هم از این کاست حمایت می کند و افراد را به تقدیرشان راضی و تسلیم می نماید. مثلا به آنها القا می کند که اگر نجس خوبی باشی ممکن است در تناسخ بعدی تبدیل به مهاراجه شوی و اگر وظیفه ات را در طبقه خودت، درست انجام ندهی ممکن است در تناسخ بعدی به عنوان یک کرم آسکاریس، سر از روده یک مهارجه در بیاوری!
شاهکار نئولیبرالیسم این است که همزمان در اقتصاد و سیاست، یک نظام فرهنگی و ارزشی قدرتمند می سازد تا از کاست اجتماعی اشراف حمایت کند. کاری می کند که طبقه محروم و مفلوک با خودش بگوید حتما من نبوغ نداشته ام که در رقابت اقتصادی عقب مانده ام. حتما خودم یا پدرم (مسئول خانواده) بی عرضه بوده ایم که درمانده شده ایم. در همان زمان هم یک موبایل دستت هست تا «کیم کارداشیان» و «جانی دپ» را دنبال کنی و ذائقه سیاسی و مصرفی ات را شکل دهی... نئولیبرالیسم با تو کاری می کند که همزمان که دارد چپاولت می کند و جان و مال و ناموست را به فنا می دهد با چشمانی شیدا به او بنگری و تحسینش کنی و دنبالش کنی و حتی اگر لازم شد برایش به صحنه بیایی و جان بدهی...
هنر دیگر نئولیبرالیسم این است که به تو القا می کند همیشه شانس برنده شدن بلیط طلایی وجود دارد تا از طبقه نکبت خودت بیرون بیایی و بروی به طبقه اشراف. «گرامشی» و برخی نظریه پردازان دیگر، این ساز و کار را مفصل توضیح می دهند. اکنون مجال طرح آن نیست. نئولیبرالیسم هنرهای دیگری هم دارد تا مردم را برقصاند که اگر فرصت شد در مورد آن صحبت خواهیم کرد.
نئولیبرالیسم طوری مهندسی اقتصادی و اجتماعی می کند که پول حرف اول را بزند. بهترین دانشگاه ها و به تبع آن بهترین مشاغل دولتی و هزاران موقعیت برتر، نصیب فرزندان خانواده های ثروتمند خواهد شد. قانونا منعی برای فقرا نیست اما دستیابی به هر موقعیت برتر تحصیلی، شغلی یا اقتصادی، نیازمند هزینه های گزاف است که فرزندان طبقه کارگر و کشاورز و ... توان پرداخت آن را ندارند و طی چند دهه در طبقه اجتماعی کاستی فرودست خود مهار و نسل به نسل تثبیت می شوند.
نئولیبرال ها علاوه بر داخل کشورها، به نوعی نظام کاستی در سطح بین المللی قائل هستند. در داخل، گروه سرمایه دار باید بالانشین باشد و در سطح بین المللی هم قدرت های اقتصادی برتر باید سروری کنند.
چند اصطلاح را هم (با بار منفی)، زیاد به کار می برند:
دولت پرستار، دولت گداپرور و...
به زبان ساده معتقدند «دولت پرستار مردم نیست و سازمان دولتی گداخانه نیست و...»

طی حدود نیم قرن، نئولیبرال ها این مقولات را در همه نقاط جهان گسترش داده اند:
1 ـ مدارس خصوصی
2 ـ بیمارستان خصوصی
3 ـ مقررات زدایی از بازار کار و اقتصاد به نفع سرمایه داران
4 ـ تضعیف اتحادیه ها و انجمن های کارگری و کارمندی
5 ـ قراردادهای موقت کار
6 ـ کاهش حقوق و دستمزد
7 ـ افزایش سن بازنشستگی
8 ـ افزایش ساعت کار
9 ـ همراهی کامل سیاست خارجی با ابرقدرت ها
10 ـ کاهش ساخت مسکن دولتی
11 ـ کاهش مالیات ثروتمندان
12 ـ کاهش یارانه ها
13 ـ دانشگاه خصوصی
14 ـ کوچک سازی دولت
15 ـ تضعیف حمل و نقل عمومی ارزان
16 ـ افزایش شکاف طبقاتی
17 ـ آزادسازی نرخ ارز
18 ـ آزادسازی قیمت ها
20 ـ کاهش هزینه های عمرانی دولت
21 ـ ...