آبرو

یا لطیف ارحم عبدک الضعیف

سپاس خدای را که فرصتی دوباره داد تا بنویسم.
شعری پیش رو داریم از جناب آقای محمد گلی ایوری که چند سطری در خصوص آن خواهم نوشت.

📌 رباعی چیست چرا رباعی؟

رباعی از قالب های شعری ایرانی است که به باور برخی از پژوهشگران، پیش از اسلام، البته نه به صورت کمال یافته امروز رواج داشته و از زبان کوچه و بازار به کلام آهنگین مشایخ صوفیه راه یافته. و از قرن چهارم به بعد به گونه ی یک قالب شعری استوار و توانمند وارد ادبیات کلاسیک ایران زمین شده و تا امروز با طراوات واقبال در جریان است رباعی جز در دوره رواج سبک هندی که بیشترین توجه گویندگان بر رونق و تعالی تک بیت گویی (کلامی موجز تر از رباعی) بوده، از نظر کیفیت و نه کمیت، اندکی ضعیف جلوه کرده است . لیکن در عصر ما به ویژه از دهه هفتاد به بعد، رباعی به عنوان شگفت انگیز ترین قالب شعری کلاسیک فارسی مورد توجه قرار گرفته است.

♦️ قالب رباعی

رباعی از ریشه «رباع» به‌معنی «چهارتایی» است. به رباعی، «ترانه» هم می‌گویند. این قالب از دو بیت یا چهار مصراع تشکیل شده که مصراع اول و دوم و چهارم، هم‌قافیه است

رباعی‌سرایان قدیمی به سرودن رباعیاتی که در آنها هر چهار مصراع هم‌قافیه ‌باشند، علاقه داشتند.

رباعی یکی از قالب‌های شعری مناسب برای ثبت لحظه‌های کوتاه شاعرانه است که از قدیم مورد توجه شاعران قرار داشته است. موضوع آن، فلسفه، عشق یا عرفان است که منظور شاعر در مصراع چهارم بیان می‌شود و مصراع‌های اول تا سوم، مقدمه‌ای برای بیان موضوع اصلی است.


📍 وزن رباعی

در فرهنگ عامه وزن رباعی را هم وزنِ عبارت لا حَولَ و لا قُوَّةَ اِلاّ بِالله دانسته‌اند اما عروض‌دانان، برای رباعی یک یا دو وزن اصلی قائل‌اند. عروض‌دانان قدیم، وزن رباعی را در دو شجره ی اخرب و اخرم قرار داده‌اند که از آن ۲۴ وزن منشعب می‌شود.

برخی ها وزن

مفعول مفاعلن مفاعیلن فع را برای رباعی در نظر گرفته اند اما
دکتر شمیسا، برای رباعی یک‌وزن برشمرده و معتقد است از آن یازده وزن فرعی به‌دست می‌آید.
برابر عروض علمی، اساس وزن رباعی بر «مستفعل مستفعل مستفعل فع» نهاده شده‌است، که با توجیه دو قانون اختیارات وزنی شاعری، به ۱۲ وزن تبدیل می‌شود


🔶 ابدال= که از مستفعل (– – ᴗ ᴗ)، مفعولن (– – –) حاصل می‌شود.


🔶 قلب= که از مستفعل (– – ᴗ ᴗ)، فاعلات (– ᴗ – ᴗ) به دست می‌آید.


📌 توجه : مفعولن را می‌توان در هر سه رکن به کار برد. اما فاعلات فقط در رکن دوم می‌تواند به کار رود.

به این ترتیب در ۱۲ وزن می‌توان رباعی سرود؛ که چنین‌اند:

⬅️ مستفعل مستفعل مستفعل فع:
_ _ ل ل/ _ _ ل ل/ _ _ ل ل/ _




⬅️ مفعولن مستفعل مستفعل فع:
_ _ _ / _ _ ل ل/ _ _ ل ل/ _




⬅️ مستفعل مفعولن مستفعل فع:
_ _ ل ل/ _ _ _/ _ _ ل ل/ _



⬅️ مستفعل مستفعل مفعولن فع:
_ _ ل ل/ _ _ ل ل/ _ _ _ / _



⬅️ مفعولن مفعولن مستفعل فع:
_ _ _ / _ _ _ / _ _ ل ل / _




⬅️ مستفعل مفعولن مفعولن فع:
_ _ ل ل/ _ _ _ / _ _ _ / _



⬅️ مفعولن مستفعل مفعولن فع:
_ _ _ / _ _ ل ل/ _ _ _ / _



⬅️ مفعولن مفعولن مفعولن فع:
_ _ _ / _ _ _/ _ _ _ / _





⬅️ مستفعل فاعلات مستفعل فع:
_ _ ل ل/ _ ل _ ل / _ _ ل ل / _





⬅️ مفعولن فاعلات مستفعل فع:
_ _ _ / _ ل _ ل/ _ _ ل ل/ _




⬅️ مستفعل فاعلات مفعولن فع:
_ _ ل ل/ _ ل _ ل/ _ _ _/ _




⬅️ مفعولن فاعلات مفعولن فع:
_ _ _ / _ ل _ ل/ _ _ _ / _



♦️ نکته
از این گونه‌های دوازده‌گانه رباعی، همه به یک سان کاربرد ندارند:
اوزان ۳ – ۲ – ۷ – ۶ کم کاربردترین هستند.
اوزان ۵ – ۸ عملاً کاربردی ندارند!
اوزان ۹ – ۱۱ – ۱ – ۴ – ۱۰ – ۱۲ به ترتیب پر کاربردترین اوزان رباعی هستند.
اما طبق عروض سنتی دوازده شکل دیگر نیز با افزودن یک حرف صامت به آخر هر یک از این انواع به دست می‌آید.

افراد دیگری همچون مسعود فرزاد طرح‌های دیگری برای وزن رباعی پیشنهاد داده‌اند.


📌 در شعر جناب ایوری در مصاریع
اول و سوم لغزش های وزنی وجود و با عنایت بر تعداد کم مصراع ها در این گونه شعر این لغزش ها در ذوق می‌زند


♦️ ضربه ی نهایی رباعی


در زیر نظر استاد دکتر اسماعیل امینی را در خصوص ضربه ی نهایی رباعی عینا نقل میکنم و کلام را به پایان می برم



🔰 چند سالی است كه قالب رباعی با اقبال شاعران مواجه شده؛ به گونه‌ای كه برخی شاعران مجموعه‌های مستقل رباعی منتشر می كنند و اين برای دل‌دادگان به قالب‌های موزون شعر فارسی خوشايند است.
امّا اين گرمی بازار رباعی موجب شده است كه انبوهی از رباعی های ساختگی و كم‌ارزش نيز برای بازارگرمی به ميدان بيايند.
همراه با اين عرضه‌ی انبوه كالای نامرغوب، ‌نظريه‌ها و نقدهای سطحی و شتاب‌زده نيز توليد می شوند تا
كاستی های رباعی های ساختگی را نه‌ تنها توجيه كنند، بلكه به عنوان نقاط قوّت و هنروری شاعرانه به كرسی بنشانند.

📎 می فرمايند كه رباعی بايد در مصراع پايانی، ‌ضربه‌ای غافلگير كننده داشته باشد و تصوّر می كنند كه اين ضربه‌ی غافلگير‌ كننده می تواند جايگزين تمام عناصر شعری باشد.
غافل از اين كه غافلگيری در رباعی لزوماً به معنای ايجاد حيرت يا خنده‌ی گذرا نيست و بسياری از رباعی های برجسته‌ی بزرگان شعر فارسی بدون غافلگيری در مصراع پايانی، تأثيرگذاری عميقی بر مخاطبان دارند.

📎 بر اساس همان تصوّر نادرست از غافلگيری در مصراع پايانی، رباعی هایی می سازند كه فقط يك مصراع سالم دارد و آن مصراع چهارم است؛ سه مصراع ديگر با دشواری تمام و به واسطه‌ی قافيه‌های مصنوعی و تحميلی فقط برای پُر كردن قالب ساخته می شوند.

📎 همان مصراع سالم پايانی نيز اغلب حرفی برای گفتن ندارد؛ بلكه فقط يكی از مضمون‌های مخاطب‌پسند را با وزن رباعی منطبق ساخته است؛
حرف‌هايی درباره‌ی دوستی های خيابانی، بحث‌های سياسی روز، شوخی ها و لطيفه‌‌های رايج و التماس و ناز و قهر و تهديد در برابر عليامخدّره‌ای به نام «تو» ‌كه معشوق مشترك تمام شعرهای ساختگی است.

📎 این‌گونه مضامين، البتّه با اقبال مخاطبان مواجه می شود و ممكن است رباعی هایی از اين دست، ‌ورد زبان‌ها شود،‌ پيامك شود،‌ در وبلاگ‌ها منتشر شود و حتّی برنده‌ی جايزه شود، امّا شعر نخواهد شد.

📎 برای علاقه‌مندان به انبوه‌سازی رباعی مخاطب‌پسند و ساختگی، چند مصراع چهارم پيشنهاد می كنم.! سه مصراع ديگر را خودتان بسازيد و از اقبال عام به ساخته‌های تان لذّت ببريد:
«فردا سر اين كوچه بيا منتظرم»
«اين ترم به خاطر تو من افتادم»
«آن روز كه در بوفه فلافل خورديم» «افسوس كه روزنامه‌ها می ترسند»
«زندانی انفرادی چشم تو بود»
«يك هفته گذشت و تو پيامك نزدی»


📎 برای ساختن اين شش مصراع، تنها شش دقيقه وقت لازم است و برای پُر كردن بقيه‌ی قالب نيز اگر چند دقيقه وقت صرف كنيد، می بينيد كه هر روز می توانيد ده‌ها و صدها رباعی بسازيد و هر ماه يك مجموعه منتشر کنید
البتّه هر كس به هر شيوه‌ای كه دوست دارد می تواند بنويسد و بسرايد و منتشر كند، امّا دريغ كه در اين بازار آشفته، حاصل ذوق و خلّاقيت شاعرانی كه به قالب رباعی جانی تازه بخشيده‌اند، در ميان اين‌همه رباعی سطحی و جعلی ،‌ چنان كه شايسته است، ديده نمی شود.


«جاي آن است كه خون موج زند در دل لعل ز‌ين تغابن كه خزف می شكند بازارش»



امید که شاهد آثار پربارتری از این شاعر باشیم.


یا حسین بن علی

سید هادی محمدی






🔰 یک آیه…………. یک نقد 🔰


وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ

و چون كسانى مباشيد كه خدا را فراموش كردند و او [نيز] آنان را دچار خودفراموشى كرد آنان همان نافرمانانند

حشر آیه ی ۱۹






منابع اسنادی

✔️ همایی، استاد جلال‌الدّین. فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلد اوّل (صنایع لفظی بدیع و اقسام شعر فارسی)، چاپ سوّم، انتشارات توس، تهران، ۱۳۶۴


✔️ کابلی، ایرج (۱۳۷۶)، وزن‌شناسی و عروض، تهران: انتشارات آگه



✔️ دکتر اسماعیل امینی
وزن شعر بیاموزیم انتشارات ایهام



✔️ ایچیسون؛جین مبانی زبان شناسی ؛ ترجمه محمد فائض؛ تهران ؛چاپ اول؛ انتشارات نگاه