خرنامه

نمادگرایی یا سمبلیسم (Symbolism) یک مفهوم گسترده است که به استفاده از نمادها برای بیان مفاهیم، ایده‌ها یا احساسات اشاره دارد. این روش در حوزه‌های مختلفی از آموزه های بشری کاربرد دارد.

مثلا:
در دین ( صلیب، ستاره ی داوود ، هلال و... )
در سیاست ( پرچم )
در اقتصاد ( لوگوی شرکت ها و کارخانجات )


در ادبیات که البته تا حدودی وامدار فرهنگ جامعه ی خود است، برای توصیف و تفسیر ایده‌های پیچیده یا به جای توصیف مستقیم پديده ها از نماد استفاده می شود. در واقع می توان ادعا کرد که نماد همان استعاره است. که به جای پرداخت مستقیم، به شکلی غیرمستقیم به بیان مقصود می پردازد. این کار هم برای صرفه جویی در بیان است و هم برای زیبایی و هم برای بیان آنچه که فراتر از کلمات هستند.

مثلا :
ماه : نماد زیبایی
خورشید: گرمی و فروغ و هدایت
درخت: سرزندگی و امید

حتا رنگ ها نیز می توانند نماد باشند. به شکلی که رنگ سیاه نماد سوگواری ست و رنگ سبز نشان تقدیس.

برخی حرکات نیز نمادین هستند. رقص برای شادی ست. پشتک وارو زدن نماد هیجان است. بوسیدن نماد دوست داشتن است. حتا این که کجا را ببوسیم هم در فرهنگ ما انسان ها دارای معانی متفاوت است.

حضور نمادها در زندگی ما آنچنان است که می توان ادعا کرد : انسان حیوانی نمادگراست !!!

کارل گوستاو یونگ، نمادها را به عنوان ابزاری برای ارتباط بین ناخودآگاه و خودآگاه می‌دانست. چون نمادها فراتر از فرهنگ‌ها و زبان‌ها معنا پیدا می‌کنند. نمادها اغلب الهام‌بخش هستند. یعنی می‌توانند انسان‌ها را به تفکر یا عمل خاصی تحریک و ترغیب نمایند.

می توانید به کتاب " انسان و سمبل‌هایش" (Man and His Symbols) نگاهی بیندازید که بسیار ارزشمند است و در آن، " کارل گوستاو یونگ " به تحلیل نمادها در رویاها، اسطوره‌ها و ناخودآگاه جمعی پرداخته و تأثیر آن‌ها بر روان انسان را بررسی کرده است.

در این شعر ما با سه حیوان مواجهیم که هر کدام نماد معنا و مفهومی خاص هستند:
۱- خر
۲- گورخر
۳- شیر


خر در فرهنگ‌ و ادبیات ما عموما نماد سه چیز است:

۱- نماد رنج و بردگی( به علت این که همیشه به کارهای سخت گمارده می شود )

۲- نماد ازدیاد ظاهری:

( خرپول، خر گوش ، خر مل ( مل= گردن ) خر زور و.... )

۳- نماد نادانی:

هرچند به عنوان یک بچه دهاتی به تجربه دانسته و دریافته ام که خر از گاو و گوسفند و بز و بوقلمون و شتر به مراتب باهوش تر است، اما از دیرباز در ادبیات و گفتار روزمره ی ما ایرانیان، خر  نماد نادانی بوده است.
مولوی بیشتر از هر شاعری از نماد خر برای توصیف طناز جهالت استفاده کرده است. به غیر از او شاعری به نام " ملا زمانی " در شعر معروف " یکی ابلهی شبچراغی بجست"، خر را نماد عدم قدرت تفکیک گوهر از سنگ، معرفی کرده است. و یا جایی حافظ مخالفان خود را خر می داند:

شیخم به طنز گفت حرام است می، مخور
گفتم به چشم، گوش به هر خر نمی کنم

گورخر نیز در این شعر حکایت همان " مرغ همسایه غاز است " و " آواز دهل از دور خوش است " را دارد. گورخر حیوانی ست که اهلی نمی شود. با این که در گله است، اما کاملا منحصر به فرد است( خطوط پوست هر گورخر با دیگر همنوعانش متفاوت است ) از طرفی گورخر نماد آزادی و رهایی ست و عدم انقیاد و استعمار.

بنابراین کاملا طبیعی ست اگر خر که خود را به ظاهر امر شبیه گورخر می بیند، جایگاه او را طلب کند. و در این قیاس خرانه، سر خود را بر باد داده و خوراک شیر شود. شیر هم می تواند نماد تقدیر یا دشمن پر زور و فر باشد. و البته خری که طویله را به اعتبار گله ی گورخران وانهد، سرنوشتی جز نابودی نخواهد داشت.

این شعر با بیانی طنزآمیز و انتقادی داستانی جذاب را روایت می‌کند که مضمون آن تلاش برای فراتر رفتن از محدودیت‌های ذاتی است، اما در نهایت به شکست و بازگشت به حقیقت اولیه می‌انجامد. یعنی هم می تواند به نوعی منتقد محدودیت‌های جامعه باشد که به شکلی کاستی و طبقاتی، ریسک تغییرات را بالا می برد ( تا حدی که دگراندیشی و خریت معادل شوند ) و هم حامی همان محدودیت ها. چرا که آن ها را طبیعی و ذاتی می داند. ما در این شعر شاهد بودیم که خر از فضای بسته و پر از محدودیت "طویله" خسته شده و به دنبال آزادی و رهایی است.
اما شاعر هشدار می‌دهد که تغییرات سطحی نمی‌توانند حقیقت درونی را تغییر دهند. و ابتدا خر باید خریت را کنار گذاشته و " گورخریت " پیشه کند ! چرا که مواجهه با این واقعیت که " خر نمی تواند بی آن که از خری عبور کند، گورخر شود " ممکن است زمانی رخ دهد که دیگر خیلی دیر است. و دستکم خر باید می دانست که اگر او را به خاطر پاره ای ملاحظات همنشین گورخر ها نموده اند، نباید خود را همآورد شیر بداند.

اگرچه شعر چیزی میان ترکیب بند و ترجیع بند بود و مثنوی را هم قاتی کرده بود که در واقع از " قالب " به " ملغمه " رسیده و در بسیاری جاها از جاده ی وزن خارج می شد، اما به نظرم شعری بود که حرف های بسیاری برای گفتن داشت. شعری روایی با قدرت طنز و لحن صمیمی شاعری که شگرد بیان حقیقت را به رندی آموخته بود. شعری که با استفاده از تضادها و تقابل‌ها و زیبایی ها و ظرافت های زبانی هم نقدی اجتماعی و سیاسی را در چنته داشت و هم به ما امکان مرور خود را می داد که به راستی مانا را هوس گورخری بود که به دامگه بلا کشاند.

و من می توانم حالا که به قم رسیده ام ( از ملایر به اینور در حال تایپ اتوبوسی ام ) و فردا قرار است به ابرکوه تشریف ببرم، از شاعر فروتن این کلمات تشکر کنم که نشان داد برای خرها نا زمانی که همچنان اندیشه ای خری دارند، همان طویله امن تر است. چرا که بی اندیشه نمی توان حریف شیرها و گرگ ها شد. چنان که بارها دیدیم و شنیدیم و خواندیم. اما .....‌‌‌


مانا
قم ۲۲ آذر ۱۴۰۳