آتش جهل

خیلی زیبا بود. بند دوم بسیار از بند‌های دیگر قدرتمندتر بود (من معیار بند‌ را فاصله‌های بزرگ میان دو گروه مصراع قرار می‌دهم) و راستش آن‌قدر انتظار مرا از شعر شما بالا برد که گفتم اگر این نقد را ننویسم در حق شاعر با استعدادی مثل شما ظلم کرده ام. من ابدا در حد نقد نیستم اما چند نکته به ذهنم رسید که در میان بگذارم شاید خالی از فایده نباشد هر چند ممکن است در خطا باشم: در بند سوم، دو ترکیب وجود دارد که من حس می‌کنم بار معنوی شعر را تضعیف می‌کند: اولی دستار نادانی و دومی راه جهل. چرا؟ اولا دستار را بر سر می‌بندند نه بر چشم یعنی دستار را نمی‌توان به معنای چشم بند به کار برد مگر اینکه تصویری پیچیده‌تر در کار باشد(البته شما با هر پارچه ای می‌توانید چشم را ببندید اما در بیان شاعرانه «دستار» واژه مناسبی نیست). مثلا اگر کسی بگوید «کلاه بر سر می‌گذارد» مقبول است چون «کلاه بر سر گذاشتن» نه تنها عملی معقول است بلکه کنایه هم هست. اما در همین ترکیب «دستار نادانی» و ایضا در «راه جهل» من نوعی کلیشه‌ای بودن را حس می‌کنم خصوصا در دومی: البته به کاربردن ترکیبات و مضامین قدیمی اصلا بد نیست و اصلا لازم نیست که شاعر حتی یک مضمون جدید بیافریند تا شعرش عالی باشد (حافظ عمدتا از مضامین قدمای خود استفاده می‌کند اما بیان او «آشنایی زدایی» دارد). اما سوال «از چه راه جهل می پویی؟» آن هم از کسی که به گمان خودش بر دین و آیین حق است و او هم جواب دهد: این دین و آیین من است نه تنها مکالمه‌ای شاعرانه نمی‌نماید بلکه معقول هم نیست: طرف مقابل احتمالا جواب دیگری می‌دهد. بند‌های دیگر این مشکل بند سوم را ندارند اما قابلیت بهتر شدن و بالندگی را دارند.
در مجموع شعرتان را دوست داشتم خصوصا بند دومش‌. چه مضمون و بیان قشنگی بود.

بِسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم

منّت خدای را عزّ و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت. هر نفسی که فرو می‌رود مُمِدّ حیات است و چون بر می‌آید مُفَرّح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب.
از دست و زبان که بر آید
کز عهدهٔ شکرش به در آید

اِعملوا آلَ داودَ شکراً وَ قلیلٌ مِن عبادیَ الشَّکور

سلام

افقی را در اثر می جستم و در نگاه مجملانه اولی بارقه هایی ازو را استشمام کردم لیک اثر در ساحت دیگری بود ساحتی که نازنینی تو ولی در حد خویش
حال آن افق چه بود فرمود آنچه درباره‌اش نمی توان سخن گفت ‌بايد درباره‌اش خاموش ماند

سخن اول آنکه نیمایی چیست و چه نیست سیاوش تا همان حوالی چهارپاره و اینها آمده است اعزه ای چون جناب شادان شهرو بختیاری و جناب امین آزادبخت مطالبی مرقوم فرمودند و خوب نیاز بود با نگاه ادق وارد این ساحت شد و بنده را همان کهن قالبان کافی و نیز گاه برخی برای برجستگی اثر و ... به سوی فلان ردیف و ... روند لیک ما را در سر سودای دیگری است گرچه نافی نیستیم
بله اوایل مرتکب شبه سپید و شبه نیمائی می شدیم لیک پیچیدگی نیمائی حسب شادان نگاره ها ما را متنبه نمود
ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست
عرض خود می بری و زحمت ما می داری
و نیز ظاهرا قبل از آن مطالبی را از جناب عیدگاه مشاهده نمودم و حسب ادراک خویش وزن را تقریبا ملتزم شدم متخذ باشم و بنابرین با سپید و هر چه وزن نداشته باشد هذا فراق بينی و بينك
گر چه بی وزنی و با وزنی سپید ظاهرا اختلافی است
کلا وادی ادبیات جولانگاه نظرگاه های مختلفی است
از نظرگاهست ای مغز وجود
اختلاف مؤمن و گبر و جهود


ما بسان ابلهی وارونه بر یابوی خود بنشسته می مانیم
نخست آنکه در قاموس ما اعراب و علائم سجاوندی محلی از اعراب ندارد لیک
رموز مصلحت ملک خسروان دانند
گدای گوشه نشینی تو حافظا مخروش

رسم الخط زبان فارسی نیز داستان دامنه داری است
بسان را ظاهرا قدمایی نگاشتند
عزیزمان کهن گرا گویا هستند و خوب

بیا سوته دلان گردهم آییم
سخنها واکریم غم وانماییم
ترازو آوریم غمها بسنجیم
هر آن سوته تریم وزنین تر آییم

خوب کلام مطول شد والعلم نقطة کثّرها الجاهلون
فرمود
اعلم: أنّ جمیع أسرار الکتب السماویة فی القرآن، و جمیع ما فی القرآن فی الفاتحة، و جمیع ما فی الفاتحة فی «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، و جمیع ما فیه فی الباء، و جمیع ما فی الباء فی النقطه، و أنا نقطة تحت الباء
و نیز
و اللّه لو شئت لأوقرت سبعین بعیراً من باء بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

که دو چشم خویش را بر قلّه می دوزیم
ما به امید وصال قله ی بشکوه آرامش
یابوی خود را به تندی پیش می رانیم؛
بی خبر از اینکه آن یابوی بی شک در گمانْمان رخش را
در ره کُه‌درّه تازانیم.
.
آتشی داریم ظلمت سوز
که تنِ آغشته بر نفتِ سیاهِ جهلِ خود را
با همان آتش ز سر تا پای برسوزیم.
آتش نابودی خود را چنین با دست های خویش افروزیم.
.
راه ها را می شناسیم
چاه های بین ره را بیش.
از همه پست و بلند راه آگاهیم
آنچنان که آگهیم از زیر و روی خویش.
لیک چشم خویش می بندیم با دستار نادانی
راه می پوییم و هر لحظه می افزاییم
بر تکاپوی فنای خویش بیش از پیش.
گر بپرسی از چه راه جهل می پویی؟
پاسخت اینگونه خواهد بود
《اینم آیین است و اینم کیش》
.
گر بپرسی دین و آیین چیست؟
گویمت جز راه تاریکی میان درّه های شومِ نابودی،
با یکی آتش که ره روشن کند با آیه های نور
که بسوی قله ی جاوید آرامش کشیده نیست.
اینَک از خود پرس
اینکه ما حیران میان درّه ها هستیم
جرمِ کیست؟

سیاوش
۱ اردیبهشت ۳
یاد استاد سعدی گرامی باد

پیراهن برگ بر درختان
چون جامهٔ عید نیک‌بختان

اول اردیبهشت ماه جلالی
بلبل گوینده بر منابر قضبان

بر گل سرخ از نم اوفتاده لآلی
همچو عرق بر عذار شاهد غضبان

با درود
درنگی در خوانش یک شعر:
وزن شعر بر پایۀ تکرار فاعلاتن است و هیچ نقصی در آن نیست.

بند 1:
«ما بِسان ابلهی وارونه بر یابوی خود بنشسته می‌مانیم
که دو چشم خویش را بر قلّه می‌دوزیم
ما به امید وصال قله‌ی بشکوه آرامش
یابُوی خود را به تندی پیش می‌رانیم؛
بی خبر از اینکه آن یابوی بی شک در گمانْمان رخش را
در ره کُه‌درّه تازانیم.»

برخی ملاحظات:
1. می‌مانیم + می‌رانیم + تازانیم کلمات قافیۀ این بند است (مصراع‌های 1 و 4 و 6) با هجای مشترک ـانیم [ânim].
2. واژۀ «سان» (= مانند) زاید است یعنی آوردنش لزوم ندارد زیرا مانستن = ماندن (در «می‌مانیم») همان مفهوم را دارد.
3. «بو» از «یابویِ» در مصراع سوم به ضرورت کوتاه تلفّظ می‌شود + «یابوی» در مصراع چهارم هم به سکون یای پایانی درست است و هم به کسر آن.
4. «کُه‌درّه» اگرچه ترکیبی جالب‌توجّه است، ولی مفهوم ’کوه + دره‘ از آن برمی‌آید نه ’درۀ کوه‘؛ زیرا هر دره ذاتاً نسبت به کوه یا بلندی و پشته معنی پیدا می‌کند فارغ از اندازۀ ژرفا.
5. مفهوم کلام ژرف است: سوار چشم بسوی قلّه دارد ولی بسوی دره و جلگه و پستی ـ یعنی برعکس - می‌راند پس بجای نزدیک شدن به قلّه با راه سپردن، از آن دور و دورتر می‌شود...
6. اینکه کسرۀ کافِ «کِه» اشباع شود، هیچ مانعی ندارد چنانکه بزرگانی چون مولوی هم چنین کاربردی داشته‌اند امّا پرهیز از تکرار چندباره‌اش در یک شعر (در هر چهار بند این شعر) بهتراست؛ زیرا ناتوانی یا تنبلی شاعر را به خواننده القا می‌کند هرچند که چنین القا درست نبوده یا واقعیّت نداشته نباشد.
7. «قلّۀ بشکوه آرامش» ترکیبی جاندار و قشنگ است.
*
بند 2:
«آتشی داریم ظلمت‌سوز
که تنِ آغشته بر نفتِ سیاهِ جهلِ خود را
_ با همان آتش ز سر تا پای برسوزیم.
آتش نابودی خود را چنین با دست‌های خویش افروزیم.»

برخی ملاحظات:
1. «برسوزیم» و «افروزیم» کلمات قافیۀ این بند در مصراعهای سوم و چهارم است. برسوختن در اینجا به معنی سوختن و بسوختن (= سوزانیدن) مناسب‌تر بنظر می‌رسد، نه به معنیِ سوزانیدنِ روی و رویه و سطح و گونۀ چیزی.
2. شاعر با آن «آتش ظلمت‌سوز» (که برای «ما» متصوّر شده است)، «تنِ آغشته با نفتِ سیاهِ جهلِ خود را»، یعنی ظلمتِ جهل را سوزانیده است. ’آغشته با...‘ رساتر و درست‌تر است از «آغشته بر...».
3. چنانچه در آغاز مصراع سوم نشانۀ تداوم وزنی (مانند _ یا [ و غیره) آورده می‌شد، نشانۀ دقّتِ بیشترِ شاعر می‌بود.
4. بجای نقطۀ پایانی مصراع سوم، نقطه‌ویرگول دقیق‌تر است زیرا در مصراع بعد با آوردن کلمۀ «چنین» به مفهوم سخن پیشین ارجاع داده شده است.
5. سخن درنگ‌انگیز و البتّه قابل بحث است. تجمیع آتش ظلمت‌سوز و جهل در وجود فرد یا جمع یک چیز است (که با وجود خیر و شر در آدمی قابل سنجش است) و سوزانیدنِ آن آتشْ این جهل را به این گونه («نابودیِ خود») چیزی دیگر.
*
بند 3:
«راه‌ها را می‌شناسیم
چاه‌های بین ره را بیش.
از همه پست و بلند راه آگاهیم
آنچنان که آگهیم از زیر و روی خویش.
لیک چشم خویش می‌بندیم با دستار نادانی
راه می‌پوییم و هر لحظه می‌افزاییم
بر تکاپوی فنای خویش بیش از پیش.
گر بپرسی از چه راه جهل می‌پویی؟
پاسخت اینگونه خواهد بود
"اینم آیین است و اینم کیش"».

برخی ملاحظات:
1. «بیش» + «خویش» + «پیش» + «کیش» کلمات قافیۀ این بند است؛ علاوه بر اینکه شاعر در کلمات «می‌شناسیم» + «آگاهیم» + «می‌افزاییم» (مصاریع 1 و 3 و 6) هم نوعی تکرار آوایی ناقص پایانی (= im) نشانیده که موسیقی کلام را غنی‌تر کرده است.
2. در آوردن «دستار نادانی» ظرافتی نهفته است: دستار در اینجا اساساً به معنی عام دستمال است ولی نمی‌توان اشاره‌اش به معنی خاصی را نادیده گرفت؛ شاعر با این بیان ’سخن را به‌رندی درآمیخته‌ست‘!
3. «پاسخت» در اینجا به معنیِ ’پاسخِ تو = پاسخِ پرسشِ تو‘ است.
4. تکرار سه‌بارۀ آوای ایش (ish) در مصراع هفتمِ بند (بر تکاپوی فنای خویش بیش از پیش) سخن را گوشنواز کرده است. همین‌طور است تکرار سه‌بارۀ آوای این در مصراع پایانی بند (اینم آیین است و اینم کیش).
5. «راهِ جهل» (به‌درستی) در مقابلِ ’راهِ خرد (عقل)‘ اشاره است به «چشم خویش به دستار نادانی بستن» (در مصراع پنجم):
«خرمابنی بدیدم شاخش در آسمان
بر وی نثار کرده خرَد کردگار من
با بیم و ناامید به سختی زی او شدم
زو بختیار گشتم و شد بخت یار من
گفتم به راه جهل همی توشه بایدم
گفتا تو را بس است یکی شاخسار من...» (ناصرخسرو).
*
بند 4:
«گر بپرسی دین و آیین چیست؟
گویمت جز راه تاریکی میان درّه‌های شومِ نابودی،
_ با یکی آتش که ره روشن کند با آیه‌های نور
که بسوی قله‌ی جاوید آرامش کشیده نیست.
اینَک از خود پرس
اینکه ما حیران میان درّه‌ها هستیم
جرمِ کیست؟».

برخی ملاحظات:
1. بند پایانی شعر نیمایی قاعدتاً باید از هر نظر رسا و قوی باشد ولی در این شعر نه‌تنها چنان نیست بلکه کلام و معنی در مصراع‌های دوم تا چهارمِ بند گنگ شده است. منظور شاعر در چهار مصراع آغازین بند این است: دین و آیین راهی است که از میان دره‌های شوم نابودی بسوی قلّۀ جاوید آرامش کشیده شده است و آتشِ (یا: روشنی) آیه‌های نور تاریکی‌اش را (= تاریکیِ آن راه را) می‌زداید؛ ولی سخن می‌توانست رساتر از این باشد.
2. شاعر سخن را با پرسش به پایان می‌رساند؛ یعنی در واقع برداشت و پاسخ را بر دوش خواننده می‌گذارد:
«اینَک از خود پرس
اینکه ما حیران میان درّه‌ها هستیم
جرمِ کیست؟»
3. مصراع سوم این بند از نظر وزنی دنبالۀ مصراع پیش است (← ردیف سوم از بند دوم).
*
در مجموع شعر خوبی خواندم؛ «لب مریزاد» (شادان شهرو).
قلمتان نویساتر