رقص آزادی

درود بر شعر و شاعر
شعری زیبا و ارجمند است.
به معنی و مفهوم و منظور شاعر و شعر ورود نمی‌کنیم، که دنیایی دیگر است و ورود به آن، بحثهایی فلسفی در پی خواهد داشت که در این فضا نمی‌گنجد. تنها در صورتِ شعر اندکی درنگ می‌شود:

بند نخست:
در کنار چینه‌ای از جنس جبر اِستاده‌ام.
نیست در یادم چه روز و از کجا
از برای چه، چگونه...
از میان این همه پرچین سبز و باصفا
من به این دیوار تاریک و غمین دل داده‌ام؟
شک بر آن دارم که هنگام گذر از روی آن
پای من لغزیده و ناخواسته
در بن این لاد نحس افتاده‌ام.

• در بند نخست، مصراعهای اوّل و آخر و پنجم همقافیه است (استاده‌ام + داده‌ام + افتاده‌ام). کجا + صفا، در پایان مصراعهای دوم و چهارم را هم میتوان نوعی تکرار آوایی ناقص شمرد.
• چند بار ادغام آوایی در این بند رخ داده است: ... جبر استاده‌ام [jab-res-tâ-de-’am]، ... بر آن [ba-rân].
• ’چه روزی از کجا‘ هم مناسب است بجای «چه روز و از کجا».
+

بند دوم:
میرسد اینک صدایی نغز بر گوشم
از کجا؟ از آن سوی دیوار.
بَه، چه زیبا و چه دلکش!
برده از من راحت و صبر و دل و هوشم
گشته بر این روح خسته همچو یک تیمار.

• مصراع نخست از بند دوم با مصراع چهارم (گوشم + هوشم)، و مصراع دوم و پایانی (دیوار + تیمار) همقافیه است.
• «سو» از «سوی» به ضرورتِ وزن، کوتاه خوانده میشود و یایِ آن کشیده.

+
بند سوم:
نیست در من طاقتی دیگر
بایدم رفتن از این پایه به دیگر سو
{و پیوستن به شادیشان
و رها گشتن از این تاریکی مغموم.
پشت سر باید گذارم چینه را اینک
پنجه میسایم به دیوار و به بالا میروم از آن
مینشینم لحظه‌ای بر روی این سَرلاد
و به خود می‌بالم از این رو
که رها کردم خود از آن پایه‌ی مسموم.
چشم‌ها را بسته‌ام از شوق
میپرم پایین از آن دیوار
بی خبر از طوق
بی‌خبر که چنبری بسته گلویم بر جدار شوم.

• در بند سوم «مغموم، مسموم و شوم» کلمات قافیه است + اشتراک هجای «آن» در دو مصراع.
• نکتۀ دیگر در این بند این است که دو مصراع، در واقع با فعلاتن آغاز شده است نه با فاعلاتن:
«و رها گشتن از این تاریکی مغموم
...
و به خود می بالم از این رو...»
اگر این را معیار بگیریم، پایۀ وزن رکن آغازین را باید فعلاتن گرفت، و این با وزن اعلام شده نمی‌خواند. از سوی دیگر قایل شدن فضای هجای بلند برای این دو «وَ» هم جزو بیگاری کشیدن است (یعنی اگر «وَ» را در فضای «فا» از فاعلاتن فرض کنیم). برخی گاهی «وَ» را در فضای هجای بلند قرار داده‌اند؛ و این بیرون از قواعد عروض است. (ناگفته نماند که در ادب فارسی، عکس اختیار تسکین هم در برخی موارد بکار رفته است. برای آگاهی بیشتر و مفصّل‌تر دربارۀ عکس اختیار تسکین ← بررسی عکس اختیار تسکین ـ مجید سرمدی + مهدی شعبانی؛ فنون ادبی، س نهم، ش 1، پیاپی 18، بهار 1396).
• «پنجه میسایم به دیوار و به بالا میروم از آن / مینشینم لحظه ای بر روی این سَرلاد...»؛ تلازمی منطقی میان «پنجه ساییدن به (= بر) دیوار» و «بالا رفتن» از آن قابل تصوّر نیست.
• «به» پیش از «بالا» حشو است و حذفش بهتر است.
• «این» پیش از «سرلاد» هم اضافه است زیرا برای خواننده چنان مفهوم نیست که برای گوینده.
• به گمانم مصراع پایانی بند نیاز به ویرایش دارد؛ زیرا «چنبر بستن گلو بر جدار» معنی و تصویری درست را منتقل نمی‌کند.
+
بند چهارم:
پای‌هایم نارسیده بر زمین و در تقلا
دست‌ها خیزان به هر سو در پی یک تکیه‌گاه
کوششم بیهوده است و بی‌ثمر.
آری آری... من به یاد آرم کنون
من اسیر چینه‌ی بی حدّ و مرز روزگار رفته‌ام
تا نپویم راه آینده به بندم کرده‌اند
چون هوای روزگاران دگر بودم به سر.

• «خیزان» صفتی مناسب برای «دستها» در اینجا نیست زیرا همۀ تن معلّق در هواست؛ همچنین است «تکیه‌گاه».
• «آری آری» را در فضای فاعلاتن گنجانیده است؛ یعنی یایِ نخستین «آری» را با آیِ دومین «آری» ادغام کرده است: آ – ر – یا – ری [â-re(ǝ)-yâ-ri = فاعلاتن => ــ ں ــ ــ].
• مصراع پایانیِ بند چهارم (از نظر مفهوم) لازم نیست. منظور این است که مصراعِ پیش، معنیِ سخن را تمام کرده است؛ این نظر حکمی نیست بلکه سلیقه‌ایست.
• میان اند و بند و یند تناسبی آوایی و دیداری بوجود آمده است. سخن نیز در مصراع سوم بی‌نقص است. این مفهوم را به این صورت هم میتوان گفت: تا نپویم راه فردا را به بندم کرده‌اند امروز.
• «سر + ثمر» در این بند کلمات قافیه است.
+
بند پنجم:
دست رقصان، پای کوبان
چشم‌ها چون لاله‌های سرخ
رقص پُرشوری است بی‌شک رقص آزادی.
نه رهی بر پیش
نه دگر در پس؛
یک نگاه از دور
سهم ما گشت از تمام راحت و شادی.

• میان «دست رقصان» و «پای کوبان» موازنه برقرار شده است؛ یعنی دست و پای بر یک وزن است و رقصان و کوبان هم.
• «نه رهی بر پیش»: ’در‘ بجای «بر» پیشنهاد میشود.
• مصراع سوم با پایانی همقافیه شده است (آزادی + شادی).
• گفته شد که از ورود در مفهوم شعر پرهیز میشود امّا فقط اشاره میشود که شاعر گمان میکند که با «رقص آزادی» و «شادی» فاصله دارد؛ و این گمانی متداول است در جامعۀ شاعر.

موفّق‌تر باشید.
با مهر