ای برگ ژنده پوش

سلام ..... و اینجا فرصتی شد تا در مورد قافیه ی درونی حرف بزنم . البته این را نیز خدمت دوستان عرض کنم بسیاری از بحثها و تعاریف در صفحات مختلف انجام شده و اگر کسانی مشتاق خواندن باشند ، باید صفحات هر کاربری را تا به آخر مطالعه کنند و خودش دانشگاهی ست و کتابخانه ای بسیار بزرگ‌. بخصوص صفحات آن دسته از دوستان که تیک " شاعر درخواست نقد دارد " را فعال کردند . البته بنده بخش بزرگی از مطالبی که نوشته ام و یا برایم نوشته شده را در قالب دو پی دی اف جمع آوری کردم که باز اگر کسی طالب یادگیری ست چنانچه مراجعه کند به پیوی مانا ، دریغ نخواهم کرد .

اما قافیه درونی چیست ؟

جاه و جلال من تویی
مکنت و مال من تویی
آب زلال من تویی
بی تو به سر نمی شود

خمر من و خمار من
باغ من و بهار من
صبر من و قرار من
بی تو به سه نمی شود


در این شعر هر مصرع از چهار رکن " مفتعلن " تشکیل شده که سه رکن آن با هم مقفا هستند :

در بیت اول : جلال / مال / زلال
در بیت دوم : خمار / قرار / بهار


یا اینجا :

در رفتن جان از بدن
گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن
دیدم که جانم می رود


که علاوه بر قافیه ی بیرونی شعر ( جانم ) کلمات خویشتن / سخن و بدن قافیه های درونی را تشکیل می دهند .


یا اینجا :

دلبر که جان فرسود از او
کام دلم نگشود از او
نومید نتوان بود از او
باشد که دلداری کند

که در اینجا با توجه با کلیت غزل کلمه ی دلداری قافیه بیرونی است و کلمات فرسود / بود و نگشود ، قافیه های داخلی حساب می شود ...


البته غیر از قافیه بیرونی و قافیه درونی ما قافیه ی کناری هم داریم مثلا :

به یاد یار و دیار آنچنان بگریم زار
کز جهان ره و رسم سفر براندازم

که دیار و زار درونی هستند ولی دیار و یار که جفت هم هستند قافیه کناری نامیده می شود . اما موضوع بحث ما در این نوشتار _ که توی صفحه ی وحید هم لم دادم و تازه با همه ی اصفهانی بودنش مجبوره چایی و شیرینی و میوه هم بیاره 😎 _ بحث قافیه های درونی ست ...
در مورد برخی شعرهای مولوی ، ایشان هفت هشت قرن قبلا از نیما‌ چندبار ساختار سنتی قافیه را در شعر شکسته اند و غزلهایی دارند که برخلاف قانون به هیچ عنوان قافیه ی بیرونی ندارند و جالبتر اینکه مردم‌ هم با آنها موانست بیشتری دارند .
یعنی آن حضرت ردیف هایی که به شکل یک جمله در هر بیت تکرار می شوند را نایب القافیه قرار دادند . ردیف هایی مثل :

بی تو به سر نمی شود
مستان سلامت می کنند
آهسته که سرمستم
چیزی بده درویش را

مولانای جان برای سرپوش گذاشتن بر جای خالی قافیه از اوزان متحدالارکان و یا قافیه درونی استفاده کرده یا دو رکن آخر بیت رو کاملا به ردیف جمله ای اختصاص داده
موسیقای طربناک این دسته از اشعار مولوی باعث شده هیچ کسی به شکستن دیوار قافیه در غزل معترض نشود ( پس جای خالی قافیه را می توان به شکل دیگر پر نمود و چرا جای خالی وزن از این استعداد برخوردار نباشد ؟ ) بهرحال رسالت قافیه در شعر ایجاد غناست . وقتی به شکل دیگر انجام گرفت چه حاجت به آن ؟ شعری از یک شاعر کورد زبان ( علی الفتی ) هم هست که به همین شیوه س و سر زبانها افتاد و استاد حسین صفامنش ( همونکه واسه تیتراژ نون خ می خوند ) آن را اجرا کرده به اسم ( ایمشو دی باید بایدنو = امشب باید برگردی ) که در نت بگردید و لذتش را ببرید

حالا به شعر جناب وحیدخان سر بزنید ، دوباره بخوانید و جایگاه قافیه درونی را در آن پیدا نمایید ( ۳ نمره )


مانا

این آه و دود چیست هر آن چه بود نیست با داستان درد پر کن پیاله را
از قاب خون درآ با آه و خون سرا از آن چه با تو کرد پر کن پیاله را

افتاده ای چرا واداده ای چرا بنهاده ای چرا بی باده ای چرا
خوشرنگ تر ز خون در وادی جنون برخیز و همچو مرد پر کن پیاله را

آن مرد که رهاست خونش نه خونبهاست در بند شعله هاست جان از تنش جداست
مرگ است راه او شاید گناه او ای زهرهرزگرد پر کن پیاله را

صد سرو سوخته لب های دوخته بغضی سپوخته جان را فروخته
ای برگ ژنده پوش از ریشه ات خروش با غنچه های زرد پر کن پیاله را

فصل خزان رسید خون روی خون چکید در بیم تا امید با رشحه ای سپید
فریاد سر کن و شب را سحر کن و در بامداد سرد پر کن پیاله را

دامان سرخ کو دیوان سرخ کو دستان سرخ کو آبان سرخ کو
سر در قفس مکن پا پیش و پس نکن در آخرین نبرد پر کن پیاله را
(وحید سلیمی بنی)


با احترام به ساحت بلند شعر و ادب ایران زمین
سلام
هماره خواندن اشعار، بویژه نقدهای این قلم(وحید سلیمی بنی استاد عزیزم) را از واجبات دانسته و به همین خاطر، گشودن این سبز پنجره را هم ادای دین میدانم و هم به فال نیک می‌گیرم تا پس از مدتی مدید، تلمذ خود در محضر استادان محفل ناب را مگر دوباره آغاز کنم و به این بهانه محبت دوستان را تلافی.

از آنجا که خالق این اثر، عنوانِ "آزاد" برای اثر خود برگزیده‌اند، بنده هم به تبع آن، بیتی از این غزل‌واره را (صرفا جهت شرح و آشنایی بیشتر برای خوانندگان عزیز) در قابی متفاوت می‌آورم:
این آه و دود چیست
هر آن چه بود نیست
با داستان درد
"پر کن پیاله را"

از قاب خون درآ
با آه و خون سرا
از آن چه با تو کرد
"پر کن پیاله را"
به این فرم نوشتم چرا که سراینده‌ی ارجمند علاوه بر قافیه‌های اصلی یعنی:
درد، کرد، مرد، زهر‌هرزگرد، زرد، سرد، نبرد
در این "غزل‌واره" از قوافیِ میانی هم بهره جسته و به این شیوه بار موسیقایی اثر خود و لذت خواندن آن را برای خواننده چندین برابر ساخته و پرداخته‌اند.
(از ترکیب زیبا و چشمگیر استعاره‌ی "زهر هرزگرد" غافل نشویم)
وجود قوافی میانی در این اثر هر خواننده‌ی خوش‌ذوقی را راهنماست تا با سکوتهایی کوتاه و بالفعل، هر مصرع را در چهار میزانِ آهنگین بخواند؛
این آه و دود چیست، (مستفعلن فَعل)
هر آنچه بود نیست، (مستفعلن فَعل)
با داستانِ درد، (مستفعلن فَعل)
"پر کن پیاله را" (مستفعلن فَعل)
به زعم کمین ساخت و پرداخت چون این اثری هوش و زکاوت بسیار می‌طلبد. یا به تعبیری، خالق چنین آثاری می‌بایست به رابطه‌ی بین کلام و موسیقی به خوبی آگاه باشد که مفهوم و محتوای کلام خود را چگونه و با چه لحنی منعقد کند تا نافذ و دلنشین افتد.
تکرار متناوب یک میزانِ آهنگین - به شیوایی - مفهومِ هر بیت را به جانمایه‌ی کلامِ سراینده یا همان ردیف "پر کن پیاله را" می‌رساند.
نکته‌ی حائز اهمیت برای علاقمندان علم عروض اینکه، اثر به شیوه‌ای خلق شده است که خالق آن در پایان برخی میزان‌ها از نُت یا هجای کشیده استفاده کرده است مانند:
این آه و دود چیست
هر آن چه بود نیست
چیست و نیست هر دو هجای کشیده‌اند که اگر نت این میزان‌ها را روی خطوط حامل بیاوریم (تقطیع کنیم) یک هجای کوتاه اضافه داریم:
این آه و دود چیست _ _ ل _ ل _ ل
هر آن چه بود نیست _ _ ل _ ل _ ل
در برخی میزان‌ها اما خبری از هجای کشیده نیست مانند:
از قاب خون درآ _ _ ل _ ل _
با آه و خون سرآ _ _ ل _ ل _
اما چرا هنگام خوانش هیچ رخنه یا شکافی در آهنگ اثر حس نمی‌شود؟
پر واضح است که سراینده به این امور اشراف کامل دارند و بخوبی میدانند که کجا و کِی مجاز به بهره‌گیری از این ترفندهای شاعرانه هستند.
مع‌الوصف می‌توان این زیبا اثر را با توجه به عرایض کمین، به آهنگی دیگر خواند و لذت برد؛
مفعولُ فاعلات/ مفعولُ فاعلات/ مفعولُ فاعلات/ مفعولُ فاعلات

با احترام
ابراهیم هداوند
۲۷ آذر ۱۴۰۰