غزل شماره ۱۵

با احترام به ساحت بلند شعر و ادب ایران زمین
و با درود و سلام به محضر همه‌ی نابی‌ها

"حسن مطلع" یکی از آرایه‌های مهمی‌ست که سراینده می‌بایست توجه ویژه‌ای به آن داشته باشد. یعنی بیت اول از قصیده یا غزل خود را تا جائی که می‌تواند زیبا و شیوا و آهنگین بسراید تا خواننده را ترغیب به خواندن دیگر ابیات آن بکند.
به این فکر می‌کنم که چرا سراینده‌ی این غزل جناب مهرداد عزیزیان ارجمند که خود اهل هنر و موسیقی‌اند، در حالی‌که می‌توانستند به شیوائی و زیبائی بفرمایند:
"ز هر شبی نتوانم گذر کنم به سحر"
واژه‌های کلام را به گونه‌ای چیده‌اند که در مصراع اول موجب حشو و در مصراع دوم و اغلب مصاریع موجب ضعف تالیف شده است. ضمن آنکه گوشِ خواننده آهنگِ خوشی از این چیدمان دریافت نمی‌کند!
《به گفته‌ی شمس قیس رازی عروضیان‌ِ ایرانی‌ چون‌ "بهرامی‌ سرخسی‌" و "بزرجمهر قسیمی‌"، بر بنیاد هشت رکن‌ اصلی‌، دست‌ به‌ استخراج‌ بحوری‌ زده‌ بودند که‌ یا هیچ‌ شاعری‌ در آن‌ بحور شعر نسروده‌ بود، و یا اگر هم‌ شعری‌ سروده‌ می‌شد، مقبول‌ ذوق‌ ایرانیان‌ واقع‌ نمی‌شد؛ در نتیجه‌، این‌ بحور، هرگز به‌ عنوان‌ بحرهای‌ مستقل‌ مطرح‌ نشد. قدما به‌ این‌ بحور «مُستحدَث‌» می‌گفتند، چرا که‌ در آثار شاعران‌ و کتب‌ منتقدان‌ بزرگ‌ عروض‌، پیشینه‌ای‌ نداشت‌.》
در این غزل آنچه که خیلی توجه‌ام را در به خود جلب کرد، آهنگ خاص آن بود که به مصداقِ مصرعی از آن می‌خوانیم؛
فَعَلاتُن/ مَفاعِلُن/ فَعَلاتُن/ مَفاعِلُن
نتوانم/ ز هر شبی/ به سحر من/ گذر کنم
اما چرا جالب؟!
همانطور که مشخص شد این وزن از تکرار دو رکن "فعلاتن مفاعلن" شکل گرفته که اگر جای این دو رکن را با هم عوض کنیم، می‌شود "مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن"
یعنی همان "بحر مجتث مثمن مخبونِ" همیشگی که اشعار زیادی هم در این بحر سروده شده مثل:
ندانمت به حقیقت که در جهان به که مانی
جهان و هر چه در او هست صورتند و تو جانی
سعدی
کهن شود همه کس را به روزگارِ ارادت
مگر مرا که همان عشقِ اول است و زیادت
سعدی
که در واقع اینجا و در این غزل ارکان آن جابجا شده‌ و بحرِ "غریب" و "جدید"ی پدید آمده که پیداست خیلی هم طرفدار ندارد‌ و آهنگِ آن چنگی به دل نمی‌زند و از همان دست بحور و اوزانی‌ست که مقبول ذوق و طبع نمی‌افتد.
نمی‌شود به سراینده‌ی عزیز خرده گرفت که چرا در این بحر سروده‌اند، به هر حال این بحر هم دارای ریتم است و از نظر عروضی سالم و ما هیچ نمیدانیم که این انتخاب عمدا" صورت گرفته است یا سهوا".
اما آنچه که می‌دانیم و عیان است، این است که؛
از خواندنِ این غزل که دارای مضامین عاشقانه و عارفانه‌ای هم هست، لطافتی دست نمی‌دهد.
اما در بحر مجتث به سبب قرار گرفتن رکن "فعلاتن" در آخر؛
"مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن"
ضمن آهنگِ گوش‌نوازی که دارد، دستِ شاعر بازتر است و می‌تواند از منشعبات و متفرعات این رکن هم استفاده کند.
بر فرض می‌تواند این بحر را محذوف کند؛
"مفاعلن/ فعلاتن/ مفاعلن/ فَعَلُن"
و به همین مصداق، "من" در مصراع اول - که ایجاد حشو کرده است - را حذف کند.
ز هر شبی/ نتوانم/ گذر کنم/ به سحر
مگر شبی که......و ادامه‌ی غزل.
مع‌الوصف نظر بنده این است که جناب مهرداد عزیزیانِ عزیز این غزل را در بحر مجتث بسرایند حتی اگر مجبور به تعویضِ قافیه بشوند.



با احترام
ابراهیم هداوند
۳/اردیبهشت/۱۴۰۰

با سلام و آرزوی قبولی طاعات دوستان عزیز و فرهیختگان گرامی

اوزان دوری که از بحور مختلف‌الارکان ساخته می‌شوند    اوزانی هستند که در آنها ابیات به چهار قسمت مساوی تقسیم می شوند. بنابر این  اوزان دوری همیشه مثمّنند
غالبا موسیقی اوزان دوری به خاطر تکرار متقارن ارکان در هر نیم‌مصرع، غنی‌تر از سایر اوزان است؛ یعنی یک وزن خاصّ در طول یک بیت چهار بار تکرار می‌شود و تکرار نیز زیبایی خاصّ خود را دارد. از این روست که قسمت اعظم زایایی عروض فارسی به عهده ی اوزان دوری است . زیرا با ترکیب ارکان مختلف می‌توان اوزان‌ تازه ساخت. از دیگر سو
چون در اوزان دوری به صورت بالقوّه امکان آوردن قافیه- و ردیف- درونی وجود دارد، این ویژگی نیز مؤلّفه ی موسیقایی «هماهنگ‌های آوایی»- مبتنی بر جناس، سجع، تکرار و...- را برجسته‌تر می‌کند.
 اهمّیّت اوزان دوری در این است که در این اوزان وسط مصراع حکم پایان مصراع را می‌یابد .یعنی می‌توان در آن‌جا قافیه آورد، مکث کرد یک یا دو صامت اضافه بر فرمول آورد.
شاعر مجاز است در انتهای نیم مصراع هر بیتی با وزن دوری، به جای هجای بلند از هجای کشیده استفاده کند و به کارگیری این اختیار، خللی در وزن شعر ایجاد نمیکند.
 نکته ی دیگری که معمولا مغفول عنه قرار می گیرد این است که وقتی می گوییم در وزن دوری وسط مصرع حکم پایان مصرع را دارد به این معنا نیز هست که، روا نیست که نیمی از یک کلمه در یک نیم مصرع قرار گیرد و نیمی دیگر از آن در نیم مصرع بعدی. چرا که در زبان فارسی واحد وزن شعر مصراع است بر خلاف عربی که واحد وزن شعر بیت است . در زبان عربی جایز است که نیمی از یک کلمه در پایان یک مصرع  قرار گیرد و نیمی دیگر از آن در ابتدای مصرع بعدی. اما در زبان فارسی این کار روا نیست. و از قبیل :
رفیق مخلصم میرزا ابوالقا
سِمَش  در مصرع اوّل نشد جا....
خواهد بود.
غزل ذیل از حضرت سعدی در وزن دوری سروده شده است . در هیچ کجای این غزل چنین اتفاقی نیفتاده که پاره ای از یک کلمه در یک نیم مصرع و پاره ای دیگر از آن در نیم مصرع بعدی قرار گرفته باشد.

هر سلطنت که خواهی می‌کن که دلپذیری
در دست خوبرویان دولت بود اسیری
جان باختن به کویت در آرزوی رویت
دانسته‌ام ولیکن خون خوار ناگزیری
ملک آن توست و فرمان مملوک را چه درمان
گر بی‌گنه بسوزی ور بی خطا بگیری
گر من سخن نگویم در وصف روی و مویت
آیینه‌ات بگوید پنهان که بی‌نظیری
آن کو ندیده باشد گل در میان بستان
شاید که خیره ماند در ارغوان و خیری
گفتم مگر ز رفتن غایب شوی ز چشمم
آن نیستی که رفتی آنی که در ضمیری
ای باد صبح بستان پیغام وصل جانان
می‌رو که خوش نسیمی می‌دم که خوش عبیری
او را نمی‌توان دید از منتهای خوبی
ما خود نمی‌نماییم از غایت حقیری
گر یار با جوانان خواهد نشست و رندان
ما نیز توبه کردیم از زاهدی و پیری
سعدی نظر بپوشان یا خرقه در میان نه
رندی روا نباشد در جامه فقیری
 در سروده ی دوست بزرگوارمان آقای مهرداد عزیزیان به این مهم توجه نشده است . به این مصاریع دقت کنید:

نه امانی دهد که در//دِ دلی مختصر کنم

به سرم ناله ها سوا//ر و نباشد ضیافتی

نَشَود گریه را به زی// ر و سُروری زِ بَر کنم

بنشینم به انتخا//بِ مسیری و بنگرم

به کدامین دیارِ خا//طره امشب سفر کنم

احدی حالِ دل نگف//تم و این سرِّ  بینمان

چه کسی را کنون به سو//گِ فراقت خبر کنم؟

به تو گفتم ،کنون جوا//بِ تو را من زِبَر کُنم

دوست عزیزمان جناب مهرداد عزیزیان،  دقیقا در هشت مصرع از شانزده مصرع این سروده از این نکته ی مهم غفلت ورزیده اند.
موارد متعددی از ضعف تالیف نیز در این سروده به چشم می خورد که حضرت دوست جناب هداوند عزیز بدان اشارتی داشته اند.

حضرت دوستدجناب هداوند عزیز
با سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات
بر اساس نظر ابوالحسن نجفی، وزن دوری، وزن مصراعی است که لزوماً متناوب است و از دو پارۀ متشابه تشکیل و{{ واژه در پایان هر پاره تمام میشود}} و آخرین رکن هر نیمۀ وزن دوری، ناقص است؛ بنابراین، در اوزان دوری {{ممکن نیست که نیمی از واژه در پارۀ نخست و نیم ِدیگر در پارۀ دوم باشد }}

 وحیدیان کامیار نیز  در مقالۀ »بررسی اوزان دوری و در کتاب وزن و قافیۀ شعر فارسی به مقولۀ اوزان دوری می پردازد. ایشان اوزان دوری را از جملۀ اوزان متناوب الارکانی میداند که [[در آن نمی توان هجا یا هجاهایی از نیم مصراع نخست را با هجا یا هجاهایی از نیم مصراع دوم در یک رکن قرارداد ]]
 《وزن دوری》اصطلاحی مستحدثه و مربوط به عروض جدید است و در عروض قدیم معادلی برای آن نیست. هر وزن دوری دو مشخصه دارد:
۱- متناوب الارکان است و الگوی وزنی آن به دو پارۀ یکسان تقسیم میشود.
۲- رکن عروضی ناقص دارد یا قابل تقطیع به رکن یا ارکان عروضی ناقص است.

یکی از تفاوت های اوزان دوری و غیردوری این است که {{هیچگاه در اوزان دوری واژه ای در میان دو پارۀ اوزان دوری قرارنمی گیرد}} در حالی که چنین حالتی در اوزان غیردوری ممکن است. برای مثال، در این بیت حافظ که در وزن غیردوری 《مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن》 سروده شده است، دو واژۀ 《بشکند》 و 《بویِ》 در میان دو
نیم مصراع قرارگرفته اند، به طوری که نیمی از این دو واژه در رکن دوم و نیم دیگر در رکن سوم است:
نسیم در سرِ گل بشکند کاللۀ سنبل
چو از میانِ چمن بویِ آن کلاله برآید

بر اساس عروض جدید، وزن دوری، وزن مصراعی است که لزوماً متناوب است و از دو پارۀ متشابه تشکیل و[[ واژه در پایان هر پاره تمام میشود ]] و آخرین رکن هر نیمۀ وزن
دوری، ناقص است. این دقیق ترین تعریفی است که تاکنون از وزن دوری ارایه شده است.

بنا بر این بر اساس دو مشخصۀ دورۀ تناوب و میزان سکوت میان دو نیم مصراع، میتوان اوزان دوری را از غیر دوری بازشناخت. در اوزان متناوب الارکانِ غیردوری، از آنجا که پس از یک دورۀ تناوب اشباع شده به مکث و وقف میرسیم، طبیعی است که این اوزان هیچ کشش اضافه ای را نپذیرند، در حالی که دورۀ تناوب اوزان دوری به لحاظ وجود رکن یا
ارکان ناقص، غیراشباع و کمتر از دورۀ تناوب اوزان متناوب الارکان غیردوری متناظر آن است و از سوی دیگر، مدت وقفی که در نیم مصراع اوزان دوری است، بیشتر از مدت
وقفی است که در نیم مصراع اوزان متناوب الارکان غیردوری متناظر آن است و به این ترتیب، انتهای نیم مصراع اوزان دوری حالتی شبیه پایان مصراع دارد و شاعر این مجال را مییابد که در آن به جای هجای بلند از هجای کشیده استفاده کند.