رد الیقین

سلام جناب صادقی گرامی
قصد این نیست که به معنی یا درونمایۀ سروده وارد شوم و نیز حتی به آن بخش از صورتِ آن، که بیان را شامل می‌شود. قصد فقط این است که چند نقص وزنی تذکر داده شود و اگر در کنار آن، تذکری دیگر داده شود، به حساب ناگزیری و دلسوزی بگذارید گرنه ما پیران گوشه‌نشین را با شما جوانان اگر مهر نباشد یقیناً بدخواهی نیست. این هم انجام نمی‌شد اگر صاحب عزیز این صفحه درخواست نقد نمی‌کرد.
وزن این «غزل»، ظاهراً باید چنین باشد: ـ ـ^ / ـ^ـ^ / ^ـ ـ^ / ـ^ـ مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن (فاعلات) [یا: مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل (فعول)] اما اگر چنین بگیریم، نُه مصراع از این ده بیت، بیرون از وزن است؛ یعنی تقریباً نصف سروده:
1ـ این مصراع «مرهم زدم به خراشی که سر گشود» اگرچه خود موزون است اما وزنی دیگر دارد، مانند مستفعلات مفاعیل فاعلن (فاعلات)، یا مفعول فاعلُ مفعول فاعلن (فاعلات) [ـ ـ^ـ^^ـ ـ^ـ^ـ] و یا هرطور دیگر که عروض‌دانان بنامند. یعنی پس از «زدم» یک هجای کوتاه و یک هجای بلند (به ترتیب) کم دارد؛ مثلاً اگر پس از «زدم»، کلمه‌ای مانند چرا، خدا، دلا، غلط یا مانند اینها می‌آمد، مصراع به وزن اساس برمی‌گشت. حال، کار به این نداریم که «خراش» در اینجا چندان مناسب نیست برای «سر گشودن»، که این بیشتر مناسبِ ریش یا زخم عمیق است تا «خراش»، به‌ویژه دمل که ما این را گِر، گِرمان (مانندِ گِرِه، گره‌مانند) و جز آن می‌گوییم.

2ـ در مصراعِ «دیدم به پیرِ مسلمان هرج نبود» هم حکایتِ وزن همان است که در ردیف یک گفته شد. «هرج» هم ظاهراً به اشتباه بجای حرج بکار گرفته شده است...

3 و 4ـ هر دو مصراع این بیت از وزن اساس تبعیت نکرده است:
«کو رمز یا علی و مرزِ تا خدا؟
آن عصمتی که دعا را مستجاب کرد»
در مصراع اول، پس از «یا علی و» یک هجای کوتاه و بلند (به ترتیب) کم آمده است. علاوه بر آنکه خواننده، از هر دریچه که نگاه کند و با هر باور که دیده باریک کند، نمی‌تواند بفهمد «مرزِ تا خدا» یعنی چه؟ یعنی نمی‌توان فهمید که شاعر این «مرزِ تا خدا» را چه و چگونه و بر چه اساس تصور کرده است. اصلاً «مرز» چه ربطی به «تا» دارد؛ «خدا» به کنار. حال بیاییم از دریچه‌ای دیگر نگاه کنیم: بر اساس هر باور خداپرستانه که شما نگاه کنید، بین آدمی و خدا «تا»یی وجود ندارد وقتی که از رگِ گردن به شما نزدیکتر است... این «مرز» بیچاره هیچ تقصیری نکرده است جز اینکه نوعی تناسب با «رمز» دارد.
و وزن مصراع دوم بهم‌ریخته است. نه با مصراع پیش از خود هم‌وزن است و نه با وزن اساس خویشی دارد.

5ـ «اخلاصِ دین شده عیبی به رهروان»
وزن در این مصراع عین وزن مصراعهای ذکر شده در ردیف یک (1) و دو (2) در این یادداشت است و دچار اشکال. در اینجا هم از نامناسب بودن معنی «اخلاصِ دین» در جمله می‌گذریم و به ذکر این نکته اکتفا می‌شود که اگر بجای آن «اخلاص‌۫دین» (با سکون صاد) آورده‌ می‌شد، از نظر معنی درست‌تر بود تا «اخلاصِ دین».

6 و 7ـ در این بیت: «کو مرز یک ملکوت و شهادتش؟ / پیری عجب به شهادت انقلاب کرد»، هر دو مصراع دچار ایراد وزنی است. اشکال وزن مصراع نخست از این بیت مانند مصراعهای برشمرده در ردیفهای یک و دو و پنج است و وزن مصراع دوم از این بیت مغشوش است. علاوه بر اینها، هردو مصراع ناقص و نارساست. مثلاً «ش» در «شهادتش» علی‌القاعده باید راجع به «ملکوت» باشد؛ در این صورت، «شهادت»ِ «ملکوت» چه معنایی دارد؟ باز بگذریم از این بیچاره «مرز»...

8ـ در بیت «اینجا به یادِ شهیدان دلم شکست / یارب توان بده بدنم اضطراب کرد» وزن مصراع اول مانند وزن مصراعهای یاد شده در ردیفهای یک و دو پنج و شش (از شش و هفت) است. باز بحثی نمی‌کنم که فعل «اضطراب کرد» معنی درستی را نمی‌رساند.

9ـ در مصراع اولِ بیت پایانی («اینک دو راهی کفر و یقین، بدان / دانا از این غزل ملکوت اکتساب کرد») حکایت وزن همان است که در موارد یک و دو و غیره گفته شد. مصراع دوم نه تنها از نظر وزن ایرادی ندارد بلکه دو ادغام تمیز و ظریف در آن بکار رفته است. با این حال، در مصراع پایانی چیزی گفته شده که بهتر بود گفته نمی‌شد حتی اگر واقعیت می‌داشت.

از اینجا می‌توان دست‌کم چنین نتیجه گرفت که اگر کسی بخواهد شعر کهن یا شعر نیمایی بسراید، حتماً لازم است بکوشد تا بر وزن مسلط شود. اگر شاعری ذاتی است، وزن آموختنی و نظم سرودنی است. هر پیامی را که بخواهید با شعرتان برسانید، جالب توجه‌تر خواهد بود اگر شعرتان بی‌نقص باشد.
و یک نکتۀ ویژه، در پرانتز خطاب به همه: وقتی شما به چیزی اعتقاد و باور دارید و می‌خواهید دربارۀ آن شعری بگویید، باید بسیار دقت کنید که حداقل در شعرتان از حداکثر توان و دانش و منطق و عشقتان بهره بگیرید تا آن شعر جلوه و کشش ویژه‌ای داشته باشد گرنه بهتر است که در آن باره شعر نگویید تا شکوه و عظمت آن باور را آسیب‌پذیر نکنید زیرا کسی چه می‌داند، شاید دیگران هم در آن باور، یا بخشی از آن با شما شریک باشند.

با آرزوهای خوب برای جناب آقای صادقی عزیز
و برای همگان.

سلام
من احساس میکنم بالاخره به جایی میرسید
چه اینکه ممارست شما در سرودن و آزمون و خطا کردن بالاخره راهگشا خواهد بود . منتها مشکلی که ممکنست طیف های امروزی با شعر شما داشته باشند ، حس دگم اندیشی ست که از برخی کلماتتان سر بر میاورد . گاه برخی ارزشها یا ضد ارزشها با تعویض زمان و مکان ممکنست تغییرپذیر یا تبدیل پذیر باشند . و اصرار شاعر بر صحت و سقم یک عقیده باعث میشود شعرش تاریخ انقضا پیدا کند . برای گریز از این آسیب هم ظاهرا چاره ای نیست مگر اینکه از اتصال شعر به جریانات حاکم جلوگیری کرد . چون بخصوص وقتی مردم ناراضی باشند حتا اگر شعر قوی باشد ، چه بسا مورد نقد معترضان قرار بگیرد ، و سوا از ساختار آن ، به محتوایش حمله کنند . علت آن هم شاید اگر از تحلیل دیالکتیک بخواهیم بهره ببریم ، قابل درک باشد . چه اینکه عقیده ها فی الواقع جریانات سیالی هستند که قابلیت انشعاب و انشقاق دارند . و هرگز نشده و نمیتوان بکارت عقیده ای را در درازمدت حفظ نمود . و از هر عقیده ای برداشتهای متفاوت و متضاد میشود و این خصلت طبیعی جوامع انسانی ست . از اینرو جامعه ذاتا به رفرم و اصلاح و تغییر و تازه کردن هرچیزی بالاخره تسلیم میشود و از همینروست که در طول تاریخ هم حکومتها و هم مذاهب متریال و ایده آل ، مرتبا پوست اندازی کردند
از طرفی تجربه نشان داده ملتها و کلا انسان فی نفسه معترض است و این بخشی از پروسه ی کمال گرایی اوست که \"جان استوارت میل \" آنرا جاه طلبی متمدنانه میداند و معتقدست تمدن بشر معلول جاه طلبی اوست . بهمین جهت معمولا اگر هنری منتسب و متصل به حاکمیت باشد ، مورد غیظ مردم است . و در طول تاریخ هم افرادی مانند منوچهری ، فرخی ، قاآنی و ... در حافظه ی عمومی جایی نیافتند و برعکس سعدی و حافظ و نظامی و فردوسی که حیطه ی آثارشان کمتر با منش های حاکمیت سازگاری داشته و بیشتر ذائقه الناس را رعایت کردند ، از اقبال بهتری برخوردار شدند . و البته نه فقط در شعر ، بلکه در هر آیتمی کسی که خود صاحب فن است به تایید و ساپورت حکومت نیازی ندارد .
اینها که نوشتم نه در تایید شعر شماست و نه در تکذیب آن و نه در نقد و مدح حکومت ( که تکلیف مانا سالهاست درین باره روشن است ) بلکه صرفا جستاری بود بر علل کم اقبالی اثاری که موید ایده ی حاکمند . حتا اگر آن ایده به حقیقت نزدیکتر باشد .
و من در آثار شما چنین چیزی را حس کردم . شاید هم از بیخ اشتباه برداشت کردم . بهرحال شماره تلفن مرا داری جوان ، و میتوانیم درین باره واضحتر و مفصلتر حرف بزنیم . و خوب اینهمه نوشتم چون میدانم قلمتان ارزش دارد و شاید اگر از قیودی که به پایش بستید رهاتر شود ، عملکردتان هم مقبولتر خواهد شد


درود بر شما و آدینه تان به خیر 🌷🌸

سلامی دیگر

«بی‌انصافی [و] کلی‌گویی» یا تسامح؟
مقدمه:
فرقی نمی‌کند که به چه منظور نوشته‌اید که مرا نمی‌شناسید، من شما را فقط از طریق یادداشتی در زیرِ شعری از خودم می‌شناسم و همین اثرتان. نظر دربارۀ بخشی از سخن و اثر بود و نیاز به شناخت بیشتر نیست مگر آنکه قصد نقدِ محتوایی اثر باشد که در آن صورت بهتر است که از دیدگاه و اندیشۀ آفرینندۀ اثر، هرچه‌بیشتر شناخت داشت. در هر صورت، از آن عدمِ شناخت که گفتید، به گمان من تاکنون ضرر نکرده‌اید.
و اینکه «کلی‌گویی» و «بی‌انصافی» در سخنانم دیده‌اید، از جهاتی و در مواردی حق با شماست:
1ـ در جایی «کلی‌گویی» کرده‌ام که نخواسته‌ام همۀ جوانبِ اشتباهِ شما و ایرادِ اثر را نشان داده باشم؛ چون هدف نه آن بوده و نه هست. 2ـ و «بی‌انصافی» هم کرده‌ام، اما نه نسبت به اثرتان یا نسبت به شما، بلکه آن بی‌انصافی نسبت به معیارها و میزانها و دقایق شعر بوده است و نسبت به شاعران.
یعنی شما اشتباه ندیده‌اید، چون آن «کلی‌گویی» و «بی‌انصافی»، به نوعی در یادداشتهایم قابلِ دیدند، ولی سمت‌وسویشان را درست ندیده و اشتباه برداشت کرده‌اید! یعنی این هردو، درواقع در حوزۀ تسامح و تساهل بوده است به سودِ شما و اثرتان، نه به ضررتان.
احتمالاً در دنبالۀ این مقدمه یکی دو نمونۀ دیگر هم از این‌گونه «کلی‌گویی» و «بی‌انصافی» ببینید.

صرفاً اشتباه کردن، برای آدمیزاد نه مایۀ شرمساری است نه نشانۀ بد. هرکس که کاری می‌کند، ممکن است اشتباه هم بکند. اما کوشش برای پوشانیدنِ اشتباه، خود اشتباهی دیگر است که نه اصلاً نشانۀ خوبی است و نه پیامدهایِ خوب خواهد داشت. پذیرفتنِ اشتباهِ خود، و کوشش برایِ عدمِ تکرارِ آن، نشانۀ دلیری و دانایی است نه ناتوانی و بی‌خردی.

و اما بعد، محتوایِ یادداشتِ نخستم، نقدِ وزنِ برخی مصراعهایِ به زعمِ شما «غزل» بود که گمان کردم آن ایرادهایِ وزنی را پذیرفته‌ باشید. آن چندین نکتۀ دیگر هم حاشیه‌ای بودند و اشاره‌وار و در محدودۀ رسایی و نارسایی واژه و سخن. و کلاً کاری هم با مفهوم نداشته‌ام. و یادداشتِ دوم در پاسخِ سخنِ شما بود و من گفتم که آن را «پند» بدانید نه نقد؛ که گویا نه پند دانسته‌اید و نه نقد!
(پایان مقدمه).

پاسخی به یادداشت اخیرتان:
من چیزی دربارۀ «باور درست» یا غلط نگفته‌ام که حالا نیاز باشد به اینکه بخواهم ببینم کجا از آن تخطی کرده‌اید یا نه، و یا آن را در نقد «معیار» بدانم!
اول اینکه نقدِ وزن هیچ ربطی به «باور درست» یا غلط ندارد. و دوم اینکه، از اساس این «باور درست» که گفته‌اید، چیزی مبهم و نادقیق است، و هیچ چیزِ نادقیق و مبهم و قابلِ تفسیر و موردِ اختلاف، به هیچ‌وجه نمی‌تواند «معیار»ِ چیزی (در اینجا معیارِ شعر) باشد؛ معیارها و میزانها باید دقیق و مشخص باشند گرنه از معیار و میزان بودن ساقطند.

صرف اینکه شما تصمیم بگیرید یا بخواهید غزلی عرفانی بگوئید، هیچ‌یک از ملزوماتِ آفرینشِ یک غزلِ عرفانی را فراهم نمی‌کند. اگرچه خودِ همان خواستن هم مرحله‌ایست و هر کاری هم بالاخره نقطۀ آغازی می‌خواهد اما ملزوماتِ بنیادیِ آفرینشِ غزلی عرفانی، چیزهایی است که بدونِ هریک از آنها، آن آفرینش ممکن نمی‌شود مگر ناقص.
از کمترین چیزها برای آفریدنِ یک غزلِ بسیار معمولیِ "عارفانه‌شکل"، می‌توان خلاصه گفت:
اول، لازم است که شاعر باشید یا حداقل ناظم باشید؛ چه ناظم هم قادر است بیافریند هرچند که به یقین شعریتِ اثرش کمرنگ می‌شود. دوم، باید غزل را بشناسید و به وزنها اشراف داشته باشید. آنچه که آن اولی و این دومی را تفکیک کرده این واقعیتِ پذیرفته است که امروزه شاعرانی داریم که می‌توانند شعرهایی بگویند بدون آنکه نیازی به اشراف به وزن عروضی داشته باشند یا حتی به شناختِ آن، گرنه پیش از اینها شاعر بودن یا ناظم شدن، بدونِ تسلط بر وزنها ممکن و پذیرفته نبود. سومین لازمه این است که دست‌کم گلچینی از واژه‌ها، مفاهیم و مضامین، عبارات و مصطلحاتِ عرفانی را بدانید و آنها را درک و حس کنید و درست و بجا بکارشان بگیرید نه آنکه لزوماً عارف باشید... از غزلِ عارفانه، به‌ویژه نوعِ نابش حرف نمی‌زنم که آن چیزی دیگر است و آفرینشِ آن پیش‌نیازهایِ دیگر دارد.

خوب، چون من فقط همین یک اثرتان را خوانده‌ام دقیقاً و یقیناً نمی‌توانم بگویم که شما کدام‌یک از ملزوماتِ آفرینشِ یک غزلِ قابلِ خواندن را داشته‌اید ولی نداشته‌هایتان آشکار است و اما علی‌القاعده بر اساس «أَه۫لُ ال۫بَی۫تِ أَد۫رَیٰ بِمَا فِی ال۫بَی۫تِ»، خودتان باید بهتر می‌دانستید که در خانۀ وجودِ خویش چه‌ها دارید و چه‌ها ندارید.
از آنچه ظاهر است معلوم می‌شود که گویا ندانسته‌اید. فقط خواسته‌اید، یا تنها تصمیم گرفته‌اید که غزلی عارفانه بفرمائید و اصلاً به آن ملزوماتِ حداقلیِ آن فکر هم نکرده‌اید. زیرا به گمان من، اگر فکر می‌کردید، یقیناً متوجه می‌شدید که وزنِ عروضی را به درستی نمی‌شناسید. و بعد از آن باز اگر فکر می‌کردید حتماً می‌فهمیدید که چون آن گونه وزن را نمی‌شناسید پس محال است که بتوانید غزلی بگوئید که بنیادِ وزنیِ آن عروض است. و اگر به چنین دریافتی می‌رسیدید، دیگر بسیاربسیار بعید می‌دانم که باز هم اقدام به تولیدِ مثلاً غزل می‌کردید چه رسد به نوعِ عارفانه‌اش. نه، در آن صورت، به گمانِ من ممکن نبود...
خوب و بهتر آن می‌بود اگر شما پیش یا پس از زمانی که تصمیم گرفتید غزل بگوئید، یاد می‌گرفتید و می‌دانستید که غزل چیست، سرودنش چه ملزوماتی دارد، بخشِ اکتسابی آن ملزومات را کسب می‌کردید، خود را می‌آزمودید و الی آخر.
حال که چنان نکرده‌اید، لااقل تقاضایِ نقد نمی‌کردید تا مثلِ من کسی نیاید و چیزی ننویسد که دلخواهتان نباشد. حالا که آن کار را هم نکرده‌اید، اتفاق عجیب و غریبی هم نیفتاده است. کافی بود شما همین را آزمون بدانید و در جهت رفعِ اشتباهاتِ خود بکوشید نه اینکه به جایِ آن کار، بکوشید اشتباهاتِ خود را نادیده بگیرید و بپوشانید و بی‌اساس، یادداشتم را غیرمنصفانه قلمداد کنید که مظلوم‌نمایی کرده باشید.



من در پایان یادداشتم، به عنوانِ «در پرانتز» یا جملۀ معترضه، خطاب به همه (ازجمله شما) گفته‌ام که شعر بد نگوئید! به‌ویژه دربارۀ چیزهایی که باور دارید خوبند؛ همین.
و اگر این گفته را بخواهیم دقیقاً بر «غزل» شما و شخص شما منطبق کنیم، این می‌شود که:
شما خواسته‌اید غزلی با مفهوم عرفانی بفرمائید، و لابد مثلاً عرفان یا برخی مفاهیم آن برایتان عزیز یا مهم بوده است ولی اثر شما اصلاً نتوانسته است از مرحلۀ نخست بگذرد یعنی نتوانسته است غزل بشود چون تقریباً نیمی از مصراعها ایراد وزنی دارد (دقیقاً نُه مصراع از بیست مصراع) و اشکالهای دیگر هم در جای‌جای شعرتان لانه کرده است (که هشت یا نُه مورد از آنها هم در حاشیه، گذرا و بدون درنگ بر روی آنها، یعنی اشاره‌وار برشمرده شد) یعنی ده بیت گفته‌اید با حداقل حدود بیست اشتباه؛ بی‌آنکه اشکالهای احتمالی مفهومی شعر در نظر گرفته شود. پس شعری بد گفته‌اید.
و چنانچه ناراحت شده‌اید و گمان می‌کنید که شعرتان را با «بی‌انصافی» بد شمرده‌ام، هیچ لزومی ندارد که توصیه‌ام را بپذیرید؛ یعنی باز هم می‌توانید شعرِ بد بگوئید دربارۀ هر چیز که دلتان خواست.

اشتباه پشتِ اشتباه:
حالا شما در میانِ این همه پیغمبرانِ ایرادِ و اشکالِ موجود در آنچه که غزلش خوانده‌اید، از سویی «بی‌انصافی»ِ مرا می‌بینید و از سوی دیگر فقط گریبانِ نوادگانِ جرجیسِ‌شان را گرفته‌اید ـ باز به اشتباه ـ و مثلاً می‌فرمایید که خدا به شما نزدیک است ولی شما از او دورید و یا چنین مفاهیمی؟ و بعد خورشید را خدا فرض کرده‌اید و...
خوب، اگرچه شما این‌طوری می‌خواهید آوردنِ «تا» را در «مرزِ تا خدا» توجیه کنید اما نمی‌توان. نه اینکه شما نمی‌توانید، هیچ‌کس فعلاً نمی‌تواند زیرا در آن صورت لازم می‌شود که «خدا» را در هیئتی و شکلی، در جایی (مکانی)، و در زمانی متصوّر شوید در حالی که هیچ‌یک از این سه تصوّر خالی از اشکال نیست.
آیا می‌توان آفرینندۀ همۀ جهانِ هستی را تصوّر کرد در حالی که هنوز بشریت با همۀ پیشرفتِ دانشِ امروزی، حتّی نتوانسته است حدودِ تقریبیِ عظمتِ همین جهانِ هستی را بشناسد؟ نه، نمی‌توان. چون به قول مولانا «اندر وهم ناید». با این همه، گیریم که شما بتوانید. اما مشکلِ گفته‌شده اصلاً این نبود که با فرضِ غلطِ من یا شما حل شده باشد. از سوی دیگر، باز باقی می‌ماند اینکه خالقِ کلِ گیتیِ چنان عظیم را ـ که حدود و ثغورش را هم هنوز نمی‌دانیم ـ، در تصوّرتان، چگونه و در کجایِ مخلوقِ خودِ او می‌گنجانید؟ (و آن نادانی یا عدمِ شناخت و معرفتِ کافی، به شما و منِ تنها خلاصه نمی‌شود بلکه کلِّ بشریت منظور است با همۀ معارف و دانشهایش)...
با این حساب، انصاف بدهید که دست‌کم فعلاً نمی‌توان این پیش‌نیازها را تصوّر کرد چه رسد به آنکه جایی و زمانی هم برای "خدا" قائل شوید.

خوب، من اصلاً دربارۀ این مسائلِ آن مصراع چیزی ننوشته‌‌ام؛ زیرا: 1ـ اینها بیشتر جزو مفاهیم شمرده می‌شود که پرهیز داشته‌ام از ورود در آن، و تنها به پارۀ «... مرزِ تا خدا» توجه کرده‌ام با تکیه بر روی «مرزِ»، و اشاره به نادرستی «تا». 2ـ گمان کردم که با اشاره به این، آن را هم متوجه می‌شوید؛ که نشدید.
حق داشتم که نوشتم به گریبانِ نوادگانِ حضرتِ جرجیسِ پیغمبرانِ ایراد و اشکال چسبیده‌اید نه حتی به خودِ حضرتش.
بنابر این، پس از آنکه توانستید گره‌های مشکلهای پیش‌گفته را بگشایید، می‌توانید در همۀ معانیِ «مرز» در زبان فارسی و عربی، به‌علاوۀ همۀ معانیِ آن در زبانهایِ دیگرِ ایرانی ـ از باستان تا امروز ـ دقت و درنگ بفرمایید و سپس یکی‌یکی آنها را بجایِ همین «مرز» در پارۀ «مرزِ تا خدا» بنشانید و در پایانِ کار ببینید کدام‌یک از آن همه معانی، در اینجا (یعنی در «مرزِ تا خدا»ی شما) متناسب است.
[من کاری به مفهومِ آن مصراع و حتی به توضیحِ شما در آن باره هم نداشته‌ام. اتفاقاً آنچه که در حاشیۀ همان مصراع (نه در خودِ مصراع) تا حدی به آن نزدیک شده‌اید، از جهتی در جزوِ مقوله‌هایِ بنیادیِ اشراق و مباحثِ مربوطه می‌گنجد. به جهتِ دیگر آن، در همان یادداشتِ من اشاره شده است.]

یا مثلاً دربارۀ آن «ش» و «شهادتِ ملکوت» که از مصراع «کو مرز یک ملکوت و شهادتش؟» استخراج شده است، (نه «ملکوتِ شهادت» که شما دو بار یا بیشتر در یادداشتتان، به اشتباه آورده‌اید) اگر به آنچه در آن جمله و دنبالۀ آن نوشته‌ام، دقت بفرمایید، قاعدتاً شبهه برطرف خواهد شد. مفهومِ اینکه در لحظاتِ ملکوتی شهادتین می‌دهید (نقل به مضمون از نوشتۀ شما) با «شهادتِ ملکوت» خیلی تفاوت دارد.

و یا آنچه که آنجا دربارۀ قیاسِ مصراعِ «دانا از این غزل ملکوت اکتساب کرد» با آن پیر که همت گماشت نوشته‌اید، سخنی از مرا تکرار کرده‌اید که در پاسختان نوشته بودم!
من اصلاً دربارۀ این مصراع هنوز ـ تا اینجا ـ ایرادی عنوان نکرده‌ام بلکه فقط نوشته‌ام:
«با این حال، در مصراع پایانی چیزی گفته شده که بهتر بود گفته نمی‌شد حتی اگر واقعیت می‌داشت.» نه بیش از این.
و البته ببخشید که به گفتۀ حضرت‌عالی «کلی‌گویی» کرده‌ام و ایراد کار را مشخص نکرده‌ام. حرفِ حساب را باید پذیرفت. در این جملۀ من مشخص نشده است که منظور از «چیزی که گفته شده» چیست و نیز نامعلوم و مجهول است آن «واقعیت»؛ یعنی معلوم نیست که منظور گوینده از «واقعیت» چه بوده است و چرا گفته است که «بهتر بود گفته نمی‌شد»؟ و حق با شماست اگر هم پیشِ خود فرضاً گفته باشید: آخر این هم شد حرف که عسکرزاده می‌زند؟ یک جمله با سه مجهول؟
به این دلیل چنین مبهم و همراه با به قولِ شما «کلی‌گویی» نوشته بودم تا ناچار نباشم که روشن و آشکار بگویم که اصلاً آن «غزل» به «واقعیت» نپیوسته بود یعنی وجودِ غزل واقعیت پیدا نکرده است و جز توهّم نبوده است پس حکایتِ مصراعِ پایانی از بیخ نادرست است چون‌که اصلاً غزلی وجود ندارد تا مثلاً دانایی از آن «ملکوت» ـ به قول شما ـ «اکتساب کرد»، یا مثلِ ما نکرد. و لابد بر اساسِ گفتۀ شما نتیجۀ منطقی جز این نمی‌شود که هرکس هم نتوانست از آن «ملکوت» کسب کند، به ناگزیر نادان است چون دانا که به گفتۀ شما «اکتساب کرد»! و دلیلِ آنکه نوشتم «بهتر بود گفته نمی‌شد...» منظور این بوده است که حتی اگر آن «غزل» می‌بود (حالا عارفانه بودنش به کنار)، به نظرِ من آن گفته در مصراعِ پایانی بیشتر به خودستایی و نخوت می‌ماند.
بنابر این، می‌بینید که اصلاً بحث بر سرِ مفهومِ اثر نیست بلکه بر سرِ رسایی و نارساییِ واژه و سخن است و لا غیر.
دربارۀ مفهومِ اثرتان، از اول هم بحثی با شما نداشته‌ام و در آغازِ یادداشتِ نخست هم این گفته شد و دلیلش هم در یادداشتِ دوم.

تا زمانی که آدمی به تهیدستی خود آگاه و به آن معترف نشود، هیچ‌گاه حتی به اندیشۀ فراهم کردنِ سرمایه یا به‌دست آوردن آن هم نخواهد افتاد به این دلیلِ روشنِ کافی که نیازی به آن احساس نمی‌کند.
ولی شما که اکنون ـ و شاید هم پیشتر ـ احساس کرده‌اید که به شناختِ وزنها و اشراف به آنها (و احیاناً چیزهایِ دیگر) نیاز دارید، بهتر است در همین راه گام بردارید و انشاءالله پیش بروید؛ و خاکسترِ اشتباهات و کسری‌کوتاهی‌ها را، هِی پشت‌سرهم به‌هم نزنید که از این کار جز همان برنمی‌خیزد و نصیب نمی‌شود با در بر گرفتنِ فضا و سطحی بیشتر.

حرفِ آخر:
و حرفِ آخر، نوشته‌اید: «در پایان عذر تقصیر جدی دارم... من همینم... زبان مرا که دیدی...»!
اول، وقتی از تقصیرِ هنوز رخ‌نداده، عذر می‌خواهند، پس عامدانه تقصیر کرده‌اند. به عبارت دیگر، زمانی که پیشاپیش از تقصیری که در حین ارتکاب آنند و یا بعداً مرتکب خواهند شد، عذر می‌خواهند، پس قصدِ تقصیر کرده‌اند (چون شما زمانی چنان نوشتید که آن یادداشت را نفرستاده بودید). پس در این صورت آن «عذرِ تقصیر داشتن» حداقل، برخلاف ادعایتان ریاآمیز است؛ و نباید چشم داشت که «جدی» گرفته شود. و اگر هم فرضاً برایِ تقصیرِ نکرده، به شیوۀ خود عذر خواسته‌اید، باز هم کاری بیهوده کرده‌اید و این هم «جدی» و البته صادقانه نیست.
دوم، شما پیش خود چه گمان کرده‌اید آن زمان که خطاب به من نوشته‌اید: «من همینم»؟ یعنی شما انتظار دارید که آن گفتۀ شما چه تأثیری بر من داشته باشد؟ ترس؟ واهمه؟ تشویش؟... یا صراحت و صداقتِ سخن؟ اگر هریک از اینها منظور بوده، حاصل نشده است. و اگر بی‌منظور نوشته‌اید، باز خطا کرده‌اید.
سوم، بله، هم زبانِ «شعر»تان دیده شد و هم «نثر»تان. من گمان می‌کنم که زبانِ این آخری به خودِ شما نزدیک‌تر است. ولی ای‌کاش دست‌کم یادداشتتان را با آرامش و تأنی می‌نوشتید تا هم از اشتباهاتِ املائی و مفهومی پرهیز کرده باشید، هم در نکاتِ دیگر دقتِ بیشتر.
باید تکرار کنم که خاکسترِ اشتباهات و کسری‌کوتاهی‌ها را، هِی پشت‌سرهم به‌هم نزنید...
عزّت زیاد.