پوک

درود
ابتدا عمیقا عذرخواهی می‌کنم که پنجره سبز را بروی شعر خود باز کرده‌ام ، منتها با توجه به صحبت‌ها و ابهام‌هایی که برخی از دوستان پیرامون وزن شعر داشتند از جمله دوست گرانقدر جناب کهنگی و
جناب محمدی و جناب نظری و..... احیانا دیگر دوستان که شاید حرفی در این باب داشتند ولی به هر دلیلی مطرح نکردند و با در نظر گرفتن اینکه این پنجره میتواند جنبه‌ی آموزشی نیز داشته باشد رنگ سبز بر آن می‌زنم🙏

وزن این شعر
فاعلات فاعلات فاعلات فاعلن
هست
که البته ابداعی بنده نیست منتها از اوزان به گمانم جدیدتر و کمتر پرداخته شده است و بنده در کلیه آمار اوزان گنجور شعری در این وزن نیافتم.
البته نکته‌ی بسیار جالبی در مورد آن وجود دارد که بعدا عرض خواهم کرد.

فاعلات فاعلات فاعلات فاعلن
را میتوان به صورت
فاعلاتُ فاعلات ُ فاعلاتُ فاعلن
نیز داشت و از بدیهیات اختیارات در این وزن

۱  تبدیل فاعلن آخر به فاعلات
۲ جابجایی فاعلات با فاعلاتُ در ۳ رکن اول
مثلا
فاعلات ُ فاعلات فاعلاتُ فاعلن

نکته بعدی اینکه
هجای اول مصرع حتما باید بلند یا کشیده باشد و داشتن هجای کوتاه جایز نیست

در اوزان موجود که اندکی شبیه این وزن باشد میتوان به
فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن
اشاره کرد که میشود آنرا به دو گونه خواند
۱ پیوسته و بدون مکث
۲ مکث بعد از هر رکن

مثال
بدون مکث
ای تتق بسته از تیره شب بر قمر
طوطی ِ خطّت افکنده پر بر شکر

خورده تاب از خم دلستانت کمند
گشته آب از لب در فشانت گهر
با مکث
ای تتق/ بسته از/ تیره شب/ بر قمر
طوطی ِ/ خطّت اف/کنده پر/ بر شکر

خورده تا/ب از خم ِ/دلستا/نت کمند
گشته آ/ب از لبِ / در فشا/نت گهر
خواجوی کرمانی

و اما نکته جالبی که عرض کردم
میشود گفت وزن
فاعلات فاعلات فاعلات فاعلن
در واقع همان
مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن
است که هجای اول آن حذف میشود
و تبدیل به
فاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن
می‌شود

.
.

به جرم آنکه عاشقم ز من کناره می‌کند
دچار درد عشق را به درد چاره می‌کند

به عرصه‌ای که یکه‌تاز حسن او قدم زند
هزار رخنه در دل دوصد سواره می‌کند
غروی اصفهانی
حالا بیاییم هجای اول هر مصرع را حذف کنیم!

جرم آنکه عاشقم ز من کناره می‌کند
چار درد عشق را به درد چاره می‌کند

عرصه‌ای که یکه‌تاز حسن او قدم زند
زار رخنه در دل دوصد سواره می‌کند

با توجه به توضیحاتی که عرض کردم
مصرع اول اینگونه تقطیع می‌شود جناب کهنگی بزرگوار
خسته از خودَز زمینمَز زمانه بیشتر
فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن

یا مصرع
خسته از مرور وزن، در شکارِ شعرها
فاعلاتُ فاعلات، فاعلات ُ فاعلن

در کلیت شعر هیچ گونه خطای وزنی و یا حتی سکته خفیف و قوی ندارد و بر خلاف نظر دوستان به عقیده‌ی بنده تغییر گاه‌گاه فاعلات به فاعلات ُ و بالعکس به همراه خود جذابیتی در خوانش بوجود می‌آورد که البته اینها از بدیهیات اوزان هستند
مثلا
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن
گاهی می‌شود
مفعول ُ فاعلات ُ مفاعیل ُ فاعلن
و اینها در شعر آنقدر پرشمارند که گذاشتن نام سکته بر روی آنها اندکی جفا در حق شعر است.
البته بنده متوجه صحبت جناب محمدی بودم که عقیده دارند اگر یک شعر با یک فرمول واحد از ابتدا تا انتها پیش برود شاید بهتر باشد ولی گمان نکنم چنین شعری وجود داشته باشد و با توجه به دامنه لغات و اختیارات شاعری ، عملا شعری گفته نمی‌شود که عاری از اختیارات باشد.

بابت پرگویی عذرخواهی می‌کنم🙏
از دوستانی که احیانا در خوانش اول در دریافت وزن شعر به مشکل برخوردند تقاضا میکنم بعد از خواندن این توضیحات مجدد غزل پوک ِ بنده را بخوانند و امیدوارم در این خوانش جدید ترغیب شوند در این وزن طبع آزمایی کنند.
سپاس

درودی دیگر جناب عزیزیان ارجمند

کلام در این شعر حتّی سرِ سوزنی از وزن بیرون نیست.
وزن این شعر در واقع تکرار چهاربارۀ فاعلات است امّا به این سبب که تایِ فاعلات در رکن آخر از تقطیع ساقط است، رکن اخیر فاعلن می‌شود. پس وزن هر مصراع از این شعر فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن است.
اگر مثلاً در مستفعلُ [ـ ـ ^ ^] یک قلب صورت بگیرد، یعنی نخستین هجای کوتاه با هجای بلند ماقبلش جابجا شود، خواهیم داشت: فاعلاتُ [ـ ^ ـ ^]. حال یک دایرۀ عروضی چهار رکنی از همین مستفعلُ را تصوّر کنید که هر رکن با یک قلب به فاعلات تبدیل شده است؛ نتیجۀ تصوّر، وزنِ همین شعر خواهد شد: فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلات(فاعلن).
در این وزن، به‌ویژه در شعر نیمایی، گریزهای وزنی قشنگی ممکن می‌شود. در شعر نو نیمایی سرودن بر پایۀ تکرار فاعلات متداول است:
«دارمت پیام /... / تیغ برکشیده را نکن به خیره در نیام.» (سیاوش کسرایی).
«.../ گفتی از صف به‌رنج درنشستگان / خلق بر تو کرد آفرین / خلق با تو گشت شادکام / گفتی از هجوم بر ستم / گفتی از خروش بر زرآوران زورگو / غاصبان سودجو / خواندمت سرود / گفتمت سلام! /...» (سیاوش کسرایی).
شعر \"پیام\" از بنده بر همین وزن است: «.../ دیده‌بانِ تیزچشمِ ریزبین / رویِ بامِ خفتگانِ شهرِ خویش باش / در شبانِ تارِ قیرفام...»
شعر \"قلب من هنوز...\" از دوست نازنین هادی بهروزی بر همین پایه (فاعلات) است:
«.../ داغدارِ کودکانِ شرحه‌شرحه‌ام [فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فا(فع)]
صبر چیزِ مضحکی‌ست [فاعلاتُ فاعلات(فاعلن)]
انقلاب می‌کند تنم... [فاعلاتُ فاعلاتُ فا(فع)]
دست لایِ ابرهایِ خیس می‌برم [فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فا(فع)]
از گلوله‌هایِ خشمگینِ غم پُرم...» [فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن]. (هادی بهروزی).
با کسر یکی‌دو هجا از انتهای رکن پایانی، فروغ فرخزاد سروده است:
«ای ستاره‌ها که همچو قطره‌های اشک
سر به دامن سیاه شب نهاده‌اید...» = فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاع(فع).

این وزن با تغییر رکن‌بندی، به اوزان دیگر هم قابل تبدیل است: فاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن = فاعلن مفاعلات فاعلن مفاعلات(مفاعلن).
*
برای رفع اشتباه مخاطبانی که به‌احتمال در خوانش مصراع‌های دوم و سوم مشکلی داشته باشند، تقطیع هردو مصراع آورده می‌شود:
مصراع دوم: «با تولّدم غریب و با میانه بیش‌تر» => فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن:
با تَ وَلْ لُ [ـ ^ ـ ^ = فاعلاتُ] / دَم غَ ری بُ [ـ ^ ـ ^ = فاعلاتُ] / با م یا نِ [ـ ^ ـ ^ = فاعلاتُ] / بی شْ تَر [ـ ^ ـ = فاعلن].

مصراع سوم: «خسته از مرورِ وزنْ در شکارِ شعرها» => فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن:
خَس تِ اَز مُ [ـ ^ ـ ^ = فاعلاتُ] / رو رِ وَزْ نْ [ـ ^ ـ ^ = فاعلاتُ] / دَر شِ کا رِ [ـ ^ ـ ^ = فاعلاتُ] / شِعْ رْ ها [ـ ^ ـ = فاعلن].

چنانکه ملاحظه می‌شود، سخن اصلاً سرِ سوزنی هم از وزن بیرون نرفته است.
*
در این وزن، شاعر در تنگناست زیرا در همۀ مصراع‌ها یک هجای بلند و یک هجای کوتاه، مدام پشت‌سرهم می‌آیند و این دست شاعر را می‌بندد چون نمی‌تواند مثلاً دو هجای بلند متوالی یا دو هجای کوتاه متوالی بیاورد مگر اینکه با تسلّط بر وزن و قواعد آن، و نیز به تدبیر و تدارک، آن محدودیت را از سر راه بردارد. شاعر در این شعر از این نظر هم موفّق بوده است. در این شعر چهار بار از نوعی اختیار زبانی استفاده شده که در واقع نوعی ادغام آوایی‌ست که در مجموعه قواعد حذف و ادغام و تدارک می‌گنجد:
«خسته از خود از زمینم از زمانه بیش‌تر» => فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن.
1. «خود از» در حالت عادی دو هجای بلند متوالی است: خُد + از، امّا شاعر دالِ «خود» را، که در واقع ساکن بود، با «از» ادغام کرده و با این کار، آن دالِ ساکن، فتحۀ الفِ «از» را به خود گرفته و متحرّک شده و الفِ «از» را حذف کرده است و در نتیجه «خود از = خُد از» [ـ ـ (= فاعل = مستف => تن فا)] تبدیل شده است به /خُ دَز/ [^ ـ (= مفا => تُ فا)].
2. شاعر همین کار را با میمِ دومِ «زمینم» و «از» کرده است: در حالت عادی «زمینم از» (زَ می نم از [^ ـ ـ ـ]) مثلاً مفاعیلن می‌شود ولی با این ادغام (زَ می نَ مَز [^ ـ ^ ـ]) مثلاً مفاعلن شده است که در این وزن در جای / علاتُ فا [^ ـ ^ ـ] / واقع شده است.
در همین جا بگویم: نمی‌توان بر مخاطبی که این مصراع را فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن بخواند، خرده گرفت زیرا چنان هم می‌توان خواند: خسته از خود (= فاعلاتن) / از زمینم (فاعلاتن) / از زمانه (فاعلاتن) / بیش‌تر (فاعلن). درست هم هست؛ یعنی یکی از دو صورتِ وزنیِ این مصراع همین است ولی چنانچه خواننده این خوانش خود را با وزن مصراع دوم از همین بیت و دیگر مصراع‌ها بسنجد، به وزن اصلی خواهد رسید و متوجّه می‌شود که شاعر چه ترفندی بکار برده است که یک مصراع را می‌توان به دو وزن خواند. این نشانِ تواناییِ شاعر است.

«وای اگر که خارزارِ دل جوانه‌خیز بود» => فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلات(فاعلن).
3. در رکن اوّل این مصراع نیز همان کار شده است: «وای اگر» در حالت عادی مثلاً مفتعلن [ـ ^ ^ ـ] می‌شود ولی با ادغام یایِ «وای» با «اگر» شده است: وا یَ گر [ـ ^ ـ] یعنی فاعلن => فاعلا.

«زخمِ باورم ندارد انتظار التیام» => فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلات(فاعلن).
4. در این مصراع هم یک بار همین ادغام و جابجایی آوا و حذف صورت گرفته است: دالِ پایانیِ «ندارد» با «ان» از «انتظار» ادغام شده، خودش را متحرّک کرده و الفِ انتظار را حذف کرده است: نَ دا رَد اِن [مثلاً: مفاعیلن ^ ـ ـ ـ] می‌شد، که با این کار شده است: نَ دا رَ دِن [مثلاً: مفاعلن ^ ـ ^ ـ] که در این وزن بر جای / علاتُ فا [^ ـ ^ ـ]/ قرار گرفته است.
شاعری که بتواند از چنین ظرایف و نکته‌ها بهره گیرد هم می‌تواند از برخی تنگناهای وزنی آسان‌تر بگذرد، هم به‌هنگام، اجتماع دو ساکن را (در جاهای ممنوع) تدارک می‌کند و هم کلام را روان‌تر ارائه می‌کند... به‌ویژه اگر گنجینۀ واژگانش پربارتر باشد.
*
امیدوارم که این یادداشت برای شائقان شعر موزون سودمند باشد.
با احترام و مهر