*آرامش فردا*

با درود
«آرامش فردا» یک شعر نیمایی از شاهزاده خانوم گرامی است که از نظر وزن و بیان، زیبا و پاکیزه و شسته‌رفته است. درونمایۀ شعر هم بسیار ارجمند و زیباست. این شعر، اگرچه در ظاهر شخصی است، امّا قابل تعمیم به جامعه هم هست.
سراسر شعر مُهر واقع‌گرایانه دارد و آنچه که در بند دوم بیان شده است، در واقع پیام شاعر است برای رسیدن به «آرامشِ فردا»، که دغدغۀ اساسی شاعر در این شعر است و این نام برازندۀ شعر هم هست.
شاعر در بند نخست چشم‌اندازی از واقعیّت‌های درونی و پیرامونی را، آشکار و نهان، امّا با دقّت، با لحن درپردۀ دریغاگویانه به مخاطب نشان می‌دهد... تا پیغام خود را، بی‌پرده و روشن و رسا در پایان شعر برساند که نباید به دنبال ناجی در آسمان و آن‌سو و فلان جا بود؛ رهایی‌بخشی در وحدت وجود ماست.
این فشرده‌یی بود از دریافت منِ مخاطب از شعر.
امّا منظور از این یادداشت درنگ بر وزن بسیار دقیق در این شعر است:
وزن شعر بر پایۀ فعلاتن است که در رکن اوّلِ این وزن، شاعر مجاز است (بر اساس قاعدۀ اضافه در اختیارات) فاعلاتن هم بیاورد. در بلندترین مصراع (مصراع پنجم) که شش رکن دارد، پنج بار این وزن تکرار شده و با فع‌لن (شکلی اختیاری و مجازی از فعلن) در رکن ششم تمام شده است:
«شاه افکار من آن روز، که دل بر هوس بازی دوران دادم».
شا ه اف کا (فاعلاتن)/ رِ مَ نان رو (فعلاتن)/ زْ کِ دل بر (فعلاتن)/ هَ وَ سِ با (فعلاتن؛ کسرۀ سین اشباع می‌شود)/ ز ی دو ران (فعلاتن)/ دا دم (فع‌لن).
کوتاهترین مصراع (مصراع پانزدهم) از این شعر، دو رکن دارد که یکی کامل است و دیگری نه؛ یعنی مصراع با فاعلاتن/ فع‌لن [ـ ^ ـ ـ/ ـ ـ] بسته شده است:
« عمق آن تا حسرت...»: عُم قِ آن تا (فاعلاتن)/ حس رت (فع‌لن).
البتّه در مصاریع دیگری هم، در عمل همین وزن آمده است (چون در پایان مصراع، فعلن و فع‌لن و فعلات و فع‌لات در تقطیع یکی است) ولی چون در آنها هجای پایانی کشیده است، این یکی کوتاه‌ترین گرفته شد.

شاعر تنها در برخی از ارکان پایانی مصراع‌ها از تسکین یا ابدال (تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند) استفاده کرده است یعنی در ارکان ماقبل پایانی این کار را نکرده است؛ نه آنکه اختیار چنین کاری را نداشته است بلکه در رکن پایانی این کار خوشتر می‌نشیند.

نکتۀ وزنی قابل‌توجّه و آموزنده در این شعر این است که شاعر در هیچ جا استمرار یا انتقال وزن نداشته است. یعنی هیچ مصراعی از نظر وزنی دنبالۀ مصراع پیش از خود نیست و بار وزنی مصراع پیشین را بر دوش نمی‌کشد؛ هر مصراع از نظر وزنی مستقل است. به عبارت دیگر شاعر در پایان هر مصراع گسست وزنی در زنجیرۀ فعلاتن‌ها ایجاد کرده است؛ و این نشان‌دهندۀ باریک‌نگری و دقّت شاعر است و نیمایی‌سرایان جوان یا تازه‌کار باید این را سرمشق خود قرار دهند. همۀ مصراع‌ها یا با فعلن [^ ^ ـ]، یا فع‌لن [ـ ـ]، و یا با فعلات [^ ^ ـ ^] و فع‌لات [ـ ـ ^] تمام شده است که از نظر عروضی همۀ این اشکال حکم فعلن [^ ^ ـ] را دارد. شاعر با این کار نگذاشته است که در رکن پایانی مصراع، سخن فضای فعلاتن را کاملاً پُر کند تا بار وزنی به مصراع بعد منتقل نشود؛ این از ظرافت‌های نیمایی‌سرایی است.

بسیار بیشتر از این سطور می‌توان دربارۀ درونمایۀ ارجمند، زیبایی‌های زبانی و بیانی شعر، و حتّی دربارۀ جزئیات وزنی این شعر هم نوشت، امّا ترجیح می‌دهم که سخن را نیمه‌کاره رها کنم تا دیگر عزیزان، به‌نوعی سخن را دنباله دهند تا امکان این را داشته باشند که لذّتِ حاصله از خوانش این سرودۀ نازنین را ابراز کنند.
به شاهزاده خانوم برای سرودن این شعرِ همه‌جور زیبا، باید تبریک گفت:
آفرین‌ها!
و با آرزوی بهبودی و تندرستی برای بانو رجائی گرانقدر که کسالت ایشان به ما هم سرایت کرده است.
با مهر و احترام
16/1/1402

با سلام و عرض ادب حضور فرهیختگان عزیز و ادیب، شاعران و شعر دوستان و اعضای ارجمند سایت شعر ناب

بسیار خرسندم بار دیگر خدمت سروران عزیز و ارجمندم هستم و خدا را شاکرم که فرصت و شرایطی دست داد تا بار دیگر از پنجره ای سبز با هم گفتگو کنیم. شعر ((آرامش فردا)) از بانوی فرهیخته و ادیب شاهزاده خانوم را مطالعه می کنیم. پیش از هر چیز لازم دانستم از سروران پر مهر و محبتم که ضمن نقد قبلی اظهار لطف داشتند و به خاطر شرایطی که پیش آمد نتوانستم پاسخگوی عزیزان باشم، هم تشکری داشته باشم و هم عذرخواهی نمایم. همچنین مدت این چند روز که عزیزان جویای احوالات بنده بودند و حضور نداشتم و نتوانستم آنطور که باید پاسخگوی مهر و توجه عزیزان گرانقدرم باشم، نیز توامان سپاسگزار و عذرخواه باشم. و دیگر، اشعار زیبایی که با وجود عدم تمرکز و عدم وجود شرایط روحی مناسب مطالعه کردم از فرهیختگان ادیبم و فرصت نشد به جبران فرهیختگی و شاعرانگی عزیزان برای ایشان بنویسم.

همانطور که مستحضر هستید و اساتید نیز در خصوص شعر شاهزاده خانوم نقد نوشتند، شعر نیمایی با تفاوت هایی نسبت به شعر کلاسیک از جمله کوتاهی و بلندی مصاریع و استفاده از پساوند بعنوان زنگ مطلب شعر و با استفاده از زنجیره ی فعلاتن سروده شده است. ((فعلاتن)) مخبون فاعلاتن و ((فعلن)) مخبون محذوف فاعلاتن است. ((فع لن)) را می توان هم اصلم فاعلاتن دانست و هم با استفاده از قاعده ی تسکین که بیشتر در پایان مصرع استفاده از آن مرسوم است و در شروع مصرع جایز نیست، نسبت به فعلن درنظر گرفت. بنابراین استفاده از زحافات فاعلاتن در این شعر را می توان پیرامون رمل مخبون قابل توصیف دانست.

قافیه در شعر نیمایی بعنوان زنگ مطلب تعریف می شود. این تعریف تفاوتی اساسی با قافیه در شعر کلاسیک ایجاد می کند. لذا در شعر نیمایی اولاً هر جا که مطلب تغییر کند قافیه نیز تغییر می کند در ثانی قافیه می تواند نوعی جناس یا تناسب و بلکه قافیه ی معنوی باشد. برای مثال

پیکر مهتاب گون دختری کز دور
با نگاه خویش می جوید
بوسه ی شیرین روزی آفتابی را

دوری و جستجو تناسب معنایی دارند لذا ((می جوید)) و ((دور)) قافیه معنوی محسوب می شوند که در شعر امروز مطرح است و با قافیه از منظر گذشتگان تفاوت معناداری دارد. در تعریف جدید قافیه حتی تعریف قدیمی قافیه که قافیه لفظی است نیز گاه زیر سوال می رود برای مثال
خواب می بیند که بیمار است دلدارش
وین سیه رویا شکیب از چشم بیدارش
باز می چیند

بیدار و دلدار اگر چه قافیه لفظی است اما از نگاه شعر امروز محل تردید قرار می گیرد. در این خصوص با مراجعه به کتاب موسیقی شعر از دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی و سایر منابع مطالب خوبی می توان توشه ی راه شاعری کرد.

در خصوص شعر شاهزاده خانوم ناگزیریم به همان تعریف قدیمی قافیه بپردازیم و قافیه ی لفظی را در کلماتی چون غوغا در مصرع دوم و بی پروا در مصرع چهارم مدنظر قرار دهیم. اما در شعر نیما می توان قوافی کاملتری را مشاهده کرد که هم از نوع قافیه لفظی است و هم از نوع قافیه معنوی برای مثال

از آن زمان که زردی خورشید روی موج
کمرنگ مانده است و به ساحل گرفته اوج

اوج و موج هم قافیه لفظی محسوب می شود و هم قافیه ی معنوی که نوع کاملتری از قافیه است.

چشم بودم بر رحیل صبح روشن
با نوای این سحرخوان شادمان من نیز می‌خواندم به گلشن
در نهانی جای این وادی
بر پریدن‌های رنگ این ستاره
بود هر وقتم نظاره.
کاروان فکرهای دوردور این جهان بودم
راه‌های هولناک شب بریده
تا پس دیوار شهر صبح اکنون در رسیده.
بر سر خاکسترم ره بود
وین سخن را دمبدم گویا:
می‌رسد صبح طلایی
می‌رمند این تیره رویان
پس به پایان جدایی
چشم می‌بندم به روشن‌های دیگرسان.

روشن و گلشن قافیه لفظی
ستاره و نظاره قافیه لفظی و معنوی
بریده و رسیده قافیه لفظی
طلایی و جدایی قافیه لفظی


اما در خصوص صور خیال در شعر ((آرامش فردا)) ، می بینیم که شعر از استقبال خوبی توسط اعضای فرهیخته شعر ناب همراه بوده است این استقبال خوب بدون کنکاش معنایی و فنی اثر ممکن نخواهد بود. یعنی ما در این شعر همچون سایر اشعار بانو با یک نظام فکری مستقل و یک نوع ایدئولوژی مواجه هستیم. طرز تفکری قرار است ما را به آرامش در سرزمین فردا برساند! و این بال بال زدن های شاعر برای گذر از آشوب، انتظار، فریاد و جستجوی همراه و فریادرس شاخصه های این نظام فکری است. ماسوای این نظام فکری، بُعد فنی و صورخیال نیز از جنبه های موفقیت و در منظر توجه قرار گرفتن اثر محسوب می شود. این شاخصه های فنی یا صور خیال اثر در نگاشت پیام های مخاطبان صفحه ی بانو به آن ها توجه شده است و بدون این خصیصه ها خیلی سخت می توان از شعری تعریف و تمجید بعمل آورد.

رود ارس : اولاً رود ارس به عنوان نمادی از غوغا و آشوب مطرح می شود که با بال و پر زدن ها نیز تناسب معنایی برقرار می کند. دوماً نفس قائل شدن برای رود ارس که جانبخشی و تشخیص محسوب می شود و تشخیص نوعی استعاره است که مشبهٌ بهِ آن جاندار {انسان یا حیوان} است و به استعاره ای که مشبه به آن حذف شده باشد استعاره مکنیه می گویند که در این نوع استعاره وجود یکی از نشانه های مشبه به -در این مثال ((نفس))- ما را به وجود تشبیه آگاه می کند. مادامی که صحبت از تشبیه به میان می آید دو مسئله ی بدائت و شباهت از منظر جمال شناسیک شعر قابل بررسی است. در این مثال نفس قائل شدن برای رود اگر چه خیلی بدائت ندارد اما ظرافت تشبیه به کار گرفته شده با تعمیق در واژه ی ((نفس)) می بینیم که شباهت بسیار، تشبیه را دلپذیر و مطبوع کرده است. سوماً به اندازه حجم نفس رود ارس در درون غوغا بودن، این جا صور خیال شکل می گیرد و آن بدائت مدنظر هم کامل می گردد. چرا که تا کنون احدی نگفته است به اندازه حجم نفس رود در درونم غوغا است و چون تصویر باریک بینی و غایت نگری شاعر را می رساند. چهارماً رود ارس و نه هر رودی که اینجا با توجه به ویژگی های رود ارس که محتمل خروشانتر از هر رودی است مدنظر بوده و تشبیه را به نوعی شخصی سازی نموده است.

روح سرگشته‌ی بی بال و پرم بی‌پرواست : اینجا نیز همان استعاره ی مکنیه را داریم و تشبیه روح به مرغ یا پرنده مدنظر بوده و وجود بال و پر ما را به این تشبیه سوق می دهد با درنظر گرفتن این مطلب که پرنده ای که بال و پر ندارد و سرگشته است، نوعی جان دادن این پرنده را تداعی می کند و در لحظه ی این جان دادن ((بی پروایی)) مدنظر بوده است. بی پروایی در اینجا نیز ما را به بدائت و معنا اندیشی شاعر هدایت می کند. کسی که چیزی برای ازدست دادن ندارد واهمه ای نسبت به از دست دادن چیزی ندارد. لذا وقتی هم که بال و پر می زند این بال و پر زدن های او چون با شجاعت و شهامت همراه است شاید با نتایجی نیز همراه باشد.

شاه افکار من به خواب رفته است : شاه به عنوان نماد و به خواب رفتن شاه این نماد مدنظر قرار داده شده است. شاهی که به خواب برود ملکش به باد برود، مشابهاً شخصی که افکارش نیز به خواب رود ...

البته عذرخواهم، برای اینکه وجود نماد و تشبیه را در این قسمت از شعر توضیح بدهم. ناگزیر بودم پرده از فحوای کلام بردارم. بنابراین اضافه ی تشبیهی ((شاهِ افکار)) و شاه به عنوان نماد ملموس است و شاعر این تشبیه را در به خواب رفتن شاه و افکار توضیح می دهد که هم بدیع است هم نازک اندیشی شاعر را می رساند. و نکته سومی نیز هست که افکار هر کسی بر آن شخص حکمرانی می کند. با درنظر گرفتن این مطلب، این تشبیه بسیار زیباتر هم جلوه گری می کند.

تا همینجا تقریباً به نقد بسنده می نمایم. در این پایان هم می خواستم خوش آمدی عرض نمایم به شاعران و شعردوستان عزیزی که تازه به جمع مان اضافه شدند و بعضی از شاعران قدیمی تر سایت که با حضور دوباره ی خود دل مان را شادی و نشاط بخشیدند. و بسیار خرسندم که در سال جدید شاهد شور و نشاط بیشتری هستیم.

با آرزوی بهترین ها برای شاعر و با تشکر از مطالعه ی پر مهر عزیزان فرهیخته و ارجمندم

تابنده باشید به مهر و مهربانی