اجتماع

سلام
برخی ملاحظات دربارۀ چهارپارۀ «اجتماع» از جناب به‌گزین:
• خواننده، بدون شک با خواندنِ مصراعِ نخستِ بندِ دوم (باید از اجتماع سرود)، برداشتی دیگر خواهد داشت نسبت به آنچه که در مصراع بعد، و پس از آن آمده است: «شعری از اجتماع من با تن...»

• مصراع اوّل بند سوم (کار من شعر اجتماعی نیست) هم همان ویژگی مصراع اوّلِ بند پیشین را دارد ولی دست شاعر در بند پیش، از این جهت رو شده است.
این به آن معنی نیست که این دو مصراع فقط برای سورپرایز آمده باشد بلکه این هردو مصراع کارِ خود را کرده‌اند؛ یعنی به خواننده تلنگری هم زده‌اند.

صورت و معنی در «از ترنّم ترانه می‌سازم» زیباست:
الف) بخشِ ’تر‘ که در ترنّم و ترانه مشترک است، هم گوش را خوش می‌آید و هم چشم را؛ یعنی هم تناسب آوایی دارد و هم زیباییِ دیداری.
ب) اگرچه واژه‌های ترنّم و ترانه متعلّق به دو زبان جداگانه (عربی و فارسی) است امّا از یک جنس است؛ یعنی هردو با شعر و سرود و موسیقی مرتبط است. ترنّم در اینجا به معنی خاصّی بکار رفته است: یا به معنی مطلق آهنگ و یا به این معنی: «خواندن شعر، ترانه و مانند آنها به‌حالت موسیقایی و معمولاً با صدای پایین؛ زمزمه کردن یک نغمه.» (فرهنگ سخن؛ انوری و دیگران). این معنیِ دقیقِ اخیر (جز در فرهنگ سخن) در هیچ فرهنگ فارسی دیگری ضبط نشده است.
هردو معنی در کلام سازگار است ولی دومی در اینجا سازگارتر است زیرا با این معنی، مفهومِ ’از فرود به اوج رفتن‘ از مصراع برمی‌آید؛ مانند از کوچکترین نشانه‌های خوشی، شادمانی آفریدن و...
به هر حال، شاعر در این بند، در گذار از دنیای مادی بسوی دنیای معنوی است؛ یعنی مصمّم است که از «من و تن» بسوی شادیِ «دل و جان» عبور کند.

• در بند چهارم، گویی شاعر از حالت و فضای بند پیش بیرون، و درواقع به خود می‌آید؛ یعنی از دنیایِ زیبایِ خیال به دنیایِ بیشترْزشتِ واقعیّت برمی‌گردد.
ترکیب «دلِ خورشیدبرده‌ام» خیلی زیباست و دست‌کم برای من تازه است این خورشیدبُردگیِ دل.
در مصراع پایانی بند سوم دو ادغام آوایی پی‌درپی رخ داده است:
غیر از افروختن سرانجامی:
غی رَ زَف رو (= فاعلاتن) خْ تَن سَ رن (= مفاعلن) جا می (= فع‌لن). یعنی یک بار رایِ ساکن «غیر» را به فتحۀ الفِ «از» پیوند زده، بار دیگر زایِ ساکنِ «از» را با بخشِ ’اَف‘ (از افروختن) ادغام کرده و الف (یا به اصطلاح معروف عروض‌شناسان «همزه») را حذف کرده است و بار سوم این کار در «سرانجام» رخ داده که سَرَنجام خوانده می‌شود.
دو ادغامِ آواییِ پیاپی را برخی نمی‌پسندند، زیرا ممکن است که برخی در خواندن دچار مشکل شوند. امّا هیچ اشکالی بر آن نیست.
در مصراع‌های دوم و سوم از بند اوّل، اوّل و دوم از بند دوم هم ادغام آوایی داریم.
شاعر در چند جا از اختیارات زبانی و وزنی هم بهره گرفته است: لامِ «مثلِ» و کافِ «نوکِ» کشیده خوانده می‌شود تا فضای یک هجای بلند را پُر کند. و در مصراع دوم از بند چهارم (شادی و دل؟...) به ضرورت ’دی‘ را به طرزی خفیف کرده که در فضای یک هجای کوتاه جا شود و یایِ آن را به واو چسبانیده (یُو [yô]) که فضای هجایی بلند را پر کند:
شادی و دل؟ چه ایدۀ خامی [šâdǝ(i)yô del? če ’ideye’ xâmi]...
*
تا اینجایِ شعر انگار شاعر دارد با خود حرف می‌زند امّا در بند پایانی، افسارِ اسبِ سخن را با گریزی به سویی دیگر می‌گرداند. در همین آغازِ بند، دو صفت «اَبَرواژه» و «آفتاب» را به «تو» (مخاطب) نسبت می‌دهد (اگرچه طرزی خوانده شده که یک صفت است) و می‌گوید:
تو اَبَر واژه آفتاب منی
شعرم از تابش تو جان دارد
گهگداری که مهر می‌ورزی
لحظه از زندگی نشان دارد.

این بند قشنگ است امّا به گمان من آن «تو»، بیشتر از این یک بند پایانی از شمایِ شاعر چشم داشته باشد؛ شعر هم همین‌طور.
*
«خورشید» در عبارت «دلِ خورشیدبرده‌ام» را با این «آفتاب» و «مهر» در بند چهارم بسنجید؛ هر چند که «مهر» در اینجا به آن معنی بکار نرفته است امّا می‌توان ربطش داد. آفتاب و آن خورشید در این شعر یکی‌ست.
«تابش» در نوشته، از «آتش» در خوانش مناسبتر است. همچنین است مصراع آخر در نوشته، از همین مصراع در خوانش.
*
وقتی به پایان شعر می‌رسیم، می‌فهمیم که بند نخست پیشامقدّمه، و سه بند بعد با حفظ همۀ جزئیاتش بطور مستقل، مقدّمۀ این بند آخر است که مخاطبش «تو» است.
در مصراع اوّل و دوم از بند نخست (واژه مثلِ تگرگ می‌بارد / از نوکِ خیس و آبی خودکار)، اگر بجای «آبی»، مثلاً ’مشکی‘ آورده می‌شد، کلام را دچار محدودیتی (سیاه) می‌کرد. امّا «آبی»، با توجّه به گستردگیِ انواعِ رنگ آن، می‌تواند نشان یا نمادِ مفاهیمِ گوناگون باشد. و امّا، به گمانم چنانچه از ’باران‘ بجای «تگرگ» استفاده می‌کردید، لطافت کلام بیشتر می‌شد. علاوه بر این که باران با خیسی تناسب بیشتری دارد تا تگرگ؛ و تگرگ گزندرسان است... (با یک کم تغییر در همنشینی می‌توانید این جانشینی را انجام دهید).

بهره و لذّت بردم؛ سپاس.
موفّق باشید.
چهارم دیماه 1402