هذیان

با درود و احترام
برخی معتقدند که دوران قصیده‌سرایی با درگذشت استاد ملک‌الشعرا بهار تمام شده است. کمتر کسی در این سالها قصیده می‌گوید زیرا واقعاً توانایی و مهارت و دایرۀ واژگانی وسیع برای قصیده‌سرایی لازم است؛ جدای از اصل شاعری. وقتی که قصیدۀ داغگاه فرّخی سیستانی و یا قصیدۀ ایوان مدائن خاقانی بزرگ و یا قصاید جان‌نواز منوچهری و استوار ناصرخسرو و دیگر بزرگان را می‌خوانیم، به عظمت و مقام قصیده و قصیده‌سرایی و در نتیجه قصیده‌سرا پی می‌بریم و ناچار از تعظیم می‌شویم در برابر عظمت سخن ایشان.
با گفتن سطور بالا خواستم به اینجا برسم که کار جناب انصاری عزیز، دلیرانه و ستودنی و ارزشمند است و امیدوارم که در آینده قصیده‌های غرّاتر هم از ایشان بخوانیم.
این شعر برای «جانان» شاعر است و هرچند که رسم نیست چنین اشعار عزیز را با گفتن از جزئیات، چنگ زد و خراشید، امّا ذکر دو-سه نکته ضروریست: یکی اینکه مصراع نخست قصیده هم، مانند غزل باید هم‌قافیه با مصراع‌های زوج باشد که در اینجا رعایت نشده است. به‌احتمال یا حواس شاعر پرت بوده است که این از چشم ایشان پنهان مانده و یا در انتشار شعر شتاب کرده است گرنه از قلم و دانش جناب انصاری پیش از این چشیده‌ایم که به آسانی می‌توانست بفرماید:
سایه‌ای دورْ از تنی جانی
یا:
دوری از من ولی دلی جانی
و یا:
سایه‌ای گرچه در دل و جانی
سایه‌ای گرچه در دلِ جانی
سایه‌ای گرچه در دلی جانی
سایه‌ای گرچه در تنی جانی؛
دوری از من اگرچه در جانی
گرچه دوری ز من دلی جانی
گرچه دور از منی تنی جانی؛
ای میان کویر جان خانی
در کویرم مرا توئی خانی...
یا هر صورت دیگر از همان مفهوم یا مشابه آن.

دوم، لغزشی وزنی در مصراع نخست از بیت «دور از دوستانت که باشی / پرت از مهر روزگارانی» است. یک جابجاییِ نامتناسبِ هجا (قلب در اختیارات = ابدال) سبب خروج از وزن شده است. یعنی در رکن دوم بجای مفاعلن، مفاعیلُ (سْ تا نَتْ کِ) آمده است. خودِ مفاعلن در این وزن، یک بار در اثر اعمال ابدال، یعنی همین جابجایی هجای بلند و کوتاه با هم، از فعلاتن بدست آمده بود و در اینجا شاعر یک بار دیگر همان ابدال را بر (علنِ) مفاعلن اعمال کرده است. به عبارت دیگر با این کار، فعلاتن به مفاعیلُ تبدیل شده است که چنین قلبی نمی‌توان کرد یعنی با اعمال یکبارۀ قلب از فعلاتن نمی‌توان مفاعیلُ بدست آورد. این است که وزن شعر در این مصراع شکسته و این شکست وزن کاملاً محسوس شده است. این خروج وزنی به آسانی قابل اصلاح است: دورْ از دوستان اگر باشی = فاعلاتن مفاعلن فع‌لن؛ یا چندین صورت ممکن دیگر. وزن تمام مصاریع، فاعلاتن مفاعلن فع‌لن(فعلن) است که بر اساس اعمال دو اختیار، از وزن فعلاتن فعلاتن فعلن بدست آمده است... (البتّه با تغییر ارکان می‌توان آن را طوری دیگر هم خواند... و در آن صورت بحث به شاخۀ دیگر خواهد رفت.)

نکتۀ دیگر این است که در بخش قافیه، شعر چند بار دچار خطای معروف به شایگان شده است که البتّه در قصیده، که تعداد ابیات زیاد است، یکی‌دو بار را نادیده می‌گیرند و بیش از این اندازه هم دیده شده است. مثلاً اگر به همان قصیدۀ ایوان مدائن جناب خاقانیِ سخن‌شناس توجّه کنیم، می‌بینیم که وی اعتنایی به این سخن عروضیان (خطای شایگان) نکرده است؛ با آوردن این کلمات قافیه: ایشان، جاویدان، دوران، ترکستان، نگارستان، زکاتستان (زکات + ستان = زکات‌اِستان)، گریان، گردان، پیچان، بریان، مژگان، چندان و هان، دان، ران، آتشدان، ایوان، دندان، بفشان و الی انتها. یا منوچهری در قصیده‌ای در وصف خزان، پسران، رُخان، بچگان (با الف و نون جمع) را با فلان و هیجان و جهان و کران و کمان و مانند اینها هم‌قافیه کرده است با اینکه هجای مشترک قافیه «ان» [ân] است. و یا مثلاً از زاویۀ دیگر، فرّخی در قصیدۀ بسیار عالی داغگاه، سه بار «زار» را به یک معنی در کلمات قافیه آورده است: دو بار در «مرغزار» و یک بار در «کارزار»؛ در حالی که هجای مشترک قافیه «ار» [âr] است.

امید که در آینده بازهم از جناب انصاری ارجمند قصیده بخوانیم زیباتر از این، و لذّت و بهره ببریم. شاید چنین استمرار آفرینشی در بنده و دیگران نیز انگیزشی برای آفرینش قصیده شود؛ کسی چه می‌داند.
با مهر و احترام