پست های وبلاگ

 

 

.

.

.

از اصول شعر کلاسیک، آهنگین بودن آن است.

برای سرایش اشعار کلاسیک نیاز به دانایی سه مبحث مهم می باشد:
1- شناخت قافیه و ردیف
2-قالب شعری
3-وزن شعری
به فن شعری اصطلاحا علم عروض و قافیه نیز می گویند.
 

 

قافیه چیست؟
"کلماتی هستند که حروف آخرشان به همراه صدای آخری که تولید می کنند یکی باشد"
حرف های تکرار شده را حروف قافیه و کلمات را کلمات قافیه می نامند

نکته: حروف قافیه می تواند یکی باشد!

چند بیت هم قافیه در غزلیات حافظ:

دلا دیدی کـه آن فــرزانه فـرزند      چه دید اندر خـم این طاق رنگین

به جـای لوح سـیمین در کنارش        فلک بر سـر نهـادش لوح سنگین

ردیف چیست؟

" اصطلاحی عروضی است و به واژه یا واژه‌هایی که به‌صورت مکرر و بدون هیچ تغییری در آخر بیت‌ها بعد از قافیه می‌آید گفته می‌شود"
به شعری که ردیف داشته باشد مُرَدُّف گفته می‌شود.

مثال ردیف شعری:

دانی که چنگ و عـود چه تقـریر می کنند      پنهـان خـورید بـــاده که تعـزیر می کنند

می خور که شیخ و زاهد و مفتی و محتسب      چـون نیک بنـگری همـه تـزویـر می کنند

 

 

دوش دیــــــدم که ملایـک در میخــانهزدند/گــل آدم بســـرشــتند و بــه پیمـــــانهزدند

ســاکنـان حـــــرم ســـتر و عفـــاف ملکوت/ بــا مـــن راه نشــین بـــاده مســــتانه زدند

آسـمــان  بــــار امـانت نتـوانســت کـشـــــید/قـــرعه کــار بـه نـــــــام مـندیـوانه زدند

جنگ هفتـــاد و دو ملت هـمـه را عــذر بنـه/چـــون نـدیـدنـد حقیقـت رهافســــــانه  زدند

شـکر ایزد کـه میــان من و او صــلح افتــاد/صوفیـــان رقـــــص کنان ســـاغر شکرانه  زدند

آتـش آن نیسـت که از شعـله او خنـدد شمع/آتــش آن اسـت که در خرمـــــنپـروانه  زدند

کـس چو حافظ  نگشاد از رخ اندیـشـه نقاب/ تـا ســـــر زلف ســخن را به قـلم شــانه زدند

 

 

 

 

قالب شعرچیست؟

"به شکل شعر گفته می شود که بر دو نوع است: شکل ظاهری و شکل درونی(شکل ذهنی)"

مد نظر شکل ظاهری است!
قصیده:  
شعری است که بیت اول با مصراع­های زوج هم قافیه باشد و بیت­های آن از 15 بیت بالاتر است..
محتوای قصیده رثا، حکمت، عرفان و فلسفه و ... است.

ساختار قصیده و اجزای تشکیل دهنده­ی آن به ترتیب زیر است:
الف : تغزل (تَغَزُّل - تشبیت - نسیب) مقدمه­ی قصیده است با مضامینی چون عشق، یاد جوانی و وصف طبیعت و...
ب : تخلص (تـَخـَلــّـُص) : پیوند میان مقدمه و تنه­ی اصلی قصیده است.
پ : تنه­ی اصلی : مقصود شاعر است با محتوایی چون مدح، رثا، پند و اندرز، حکمت، عرفان.
ت : شریطه و دعا : شامل دعا برای جاودانه بودن ممدوح است و در پایان قصیده و در جواب جمله­هایی شرطی می­آید.
مطلع و مقطع : بیت نخست و پایانی قصیده است.
 

شکل قصیده:
------------× ------------  ×مطلع

------------- ------------  ×تغزل
-------------  ----------×
-------------------------  ×تخلص
------------    ------------×
------------    ------------×
------------    ------------×

------------    ------------×

------------    ------------×

------------    ------------×
------------    ------------×تنه­ی اصلی

------------    ------------×شریطه یا
------------   ------------  ×دعا

------------    ------------×
------------   ------------  ×مقفع

 

غزل:
قالب شعری است که بیت نخست با مصراع­های زوج هم قافیه است، تعداد بیت­های آن بیشتر از 7 تا 12 بیت است.
محتوای غزل­ها عشقی، عرفانی، عاشقانه - عارفانه و بعد از مشروطه سیاسی - اجتماعی شده است.

شکل غزل:
------------× ------------  ×
------------    ------------×
------------    ------------×

------------    ------------×

------------    ------------×

------------    ------------×

قطعه:
شعری است حداقل دو بیت که معمولا مصراع­های زوج آن هم قافیه است.
محتوای قطعه بیشتر اخلاقی، اجتماعی، آموزشی و تعلیمی، مدح و هجو است.

شکل قطعه:
------------    ------------×
------------    ------------×

------------    ------------×

------------    ------------×

------------    ------------×
 ترجیع بند:
غزل­هایی است هم وزن با قافیه­های متفاوت که بیت یکسان مُصرَّعی آن­ها را به هم می­پیوندند.
به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری میان آن­ها «ترجیع» یا «برگردان» می­گویند.
قالب ترجیع بند ویژه­ی شعر فارسی است.
درون مایه­های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.

شکل ترجیع بند:
------------× ------------  ×
------------    ------------×
------------    ------------×
---------#

----------#
------------$------------  $
------------    ------------$
------------    ------------$
---------#

----------#

 ترکیب بند:
قالب شعری است چند بخش؛ که هر بخش آن از نظر قافیه و درون مایه همانند قصیده و غزل است، این بخش­ها را بیت مصرع و بدون تکرار به هم پیوند می­دهد.

شکل ترکیب بند:
------------× ------------  ×
------------    ------------×
------------    ------------×
---------#

----------#
------------+------------  +
------------    ------------+
------------    ------------+
---------*

----------*

مسمط:
شعری است که از رشته­های گوناگون پدید می­آید. قافیه­ی رشته­ها متفاوت است و در هر رشته همه­ی مصراع­ها به جز مصراع آخر هم قافیه­اند. به هر بخش رشته می­گویند و به مصراع آخر هر رشته، بند گویند. در ضمن تمام بندها با هم هم قافیه می­باشند.

شکل مسمط:
------------× ------------  ×
------------× ------------  ×رشته

------------× ------------  *بند

 

------------+------------  +
------------+------------  +رشته

------------+------------  *بند
نمونه:

خیزید وخز آرید که هنگام خزان است/ باد خنک از جانب خوارزم وزان است
آن برگ رزان بین که بر شاخ رزان است/گویی به مثل پیرهن رنگرزان اسـت
دهقان به تعجب سرانگشت گزان است/کاندر چمن و باغ،نه گل ماند و نه گلنار
طاووس بهاری را دنبال بکندند/پرش ببریدند و به کنجی بفکندند
خسته به میان باغ،به زاریش پسندند/با او نشینند و نه گویند و نه خندند
وینر نگارینش بر او باز نبندند/تا آذر مه بگذرد، آید سپس آزار
شاعر:منوچهری دامغانی

مثنوی:
قالب شعری است که هر بیت آن دارای ردیف و قافیه­ای جدا باشد. قالب مثنوی مناسب­ترین قالب برای داستان­ها و مطالب طولانی است.

محتوای مثنوی بر چهار نوع است:
الف : حماسی مانند شاهنامه­ی فردوسی و تاریخی مانند اسکندرنامه­ی نظامی گنجه­ای.
ب : اخلاقی مانند بوستان سعدی و تعلیمی و آموزشی مانند گلشن راز شیخ محمود شبستری.
پ : عاشقانه مانند خسرو و شیرین نظامی و بزمی مانند ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی.
ت : عارفانه مانند مثنوی معنوی مولوی و حدیقه الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار نیشابوری.

شکل مثنوی:
------------+------------  +
------------× ------------  ×
------------#------------  #

------------*------------  *

رباعی:
قالبی ویژه­ی شعرهای ایرانی است که چهار مصراع دارد و معمولا مصراع سوم آن قافیه ندارد.
محتوای رباعی­ها بیشتر عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است.
خیام بزرگ­ترین رباعی سرای جهان است.

شکل رباعی:
------------× ------------  ×
------------- ------------  ×

 دو بیتی :
به دو بیتی در ادب فارسی ترانه گفته می­شود و شعری است دارای دو بیت که گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد. درون مایه­ی آن عاشقانه و عارفانه است.

شکل دو بیتی:
------------+------------  +
------------   ------------  +

نکته : هرگاه هجای نخست (بخش اول) مصراع اول دارای سه یا چهار واک (صدا) باشد رباعی است و اگر هجای نخست مصراع اول دارای دو واک باشد دو بیتی است.
مانند:
مـردی بـایـد ، بـلنــد هـمـت مـردی زین تجربه دیده­ای، خرَد پروردی
کاو را به تصرف اندر این عالم خاک بـر دامـن هـمـت نـنـشـیـنـد گـردی
بابا افضل کاشانی
همانطور که می­بینید هجای نخست مصراع اول «مـَر» می­باشد که دارای سه واک است : «مــ»+«ــَـ»+«ر» و این شعر رباعی است.

و این نمونه :
به صحرا بنگرم صحرا تو وینم/به دریا بنگرم دریا تو وینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت/ نشان از قامت رعنا ته وینم
بابا طاهر
هجای نخست مصراع اول «به» (بِ) است که دو واک دارد : «بــ»+«ــِـ»؛ پس این شعر دو بیتی است.
 

چهارپاره:
شعری است دارای چند بخش که هر بخش از دو بیت تشکیل شده است و بیشتر مصراع­های زوج با هم هم قافیه هستند و قافیه­های بخش­های دیگر با هم متفاوت است.
درون مایه­ی چهارپاره­ها میهنی و اجتماعی و غنایی است.

شکل چهارپاره:
------------- ------------  ×
------------- ------------  ×


------------- ------------  #
------------- ------------  #
مستزاد:
شعری است که به آخر هر مصراع آن واژه یا واژه­هایی افزوده شود.
افزوده­های معنی مصراع پیشین و یا پسین خود را کامل می­کنند.

شکل مستزاد:
--1----------- ------------  ×
--2----------- ------------  ×
--3----------- ------------  
--4----------- ------------  ×
--5----------- ------------  
--6----------- ------------  ×
نمونه:
باد گر از جانب مشکو توست-مشک ساست

خاک گر از راه سر کوی توست-کیمیاست

رنگ گل سرخ و شمیم نسیم-ای ندیم

گر نه ز رخسار و گل روی توست-از کجاست؟

دل سوی درگاه تو آرد نیاز-در نماز

روی روان،وقت دعا سوی توست-این دعاست

آنچه بود تنگ تر از آن دهن-قلب من

وانچه سیه فام چو گیسوی توست-روز ماست

چون بر تو شعر فرستد همی-یاسمی*

قوتش از طبع سخن گوی توست-این بجاست

/شاعر:رشید یاسمی/


 نیمایی:
شعری است با مصراع­های کوتاه و بلند که در آن قافیه الزامی نیست.
بنیان­گذار آن «علی اسفندیاری» معروف به «نیما یوشیج» است.
درون مایه­ی آن احساسات و تجربه­های فردی، عشق و سیاست است. نیما با چاپ شعر افسانه در سال 1301 خورشیدی نخستین گام را در راه شعر نو برداشت.


شکل نیمایی:
--------------
-------------------
------#
----------------------
--------
----------------
----------------------#