سلام و عرض ادب جناب صادقی ارجمند و بانو عجم عزیز
"وزن دوری لزوما متناوب است ولی هر شعر متناوبی بر وزن دوری نیست.زیرا همه ی شرایط وزن دوری برای آن صدق نمی کند."...این جمله از استاد ابوالحسن نجفی است.
همان طور که اشاره کردید استادان زیادی درباره ی اوزان دوری به تحقیق و بررسی پرداخته اند.از آنجایی که از ملزومات یک کلاسیک خوب داشتن فرمی صحیح از لحاظ وزنیست،نظر چند تن از استادان را در این باره خدمت دوستان عرض می کنم و سپس به جمع بندی آنها می پردازم.
اوزان متفق الارکان از دایره اوزان دوری خارج هستند و به هیچ وجه نمی توان آن ها دوری دانست! دلایل را در ادامه خدمتتان عرض می کنم.
*****************
دکتر سیروس شمیسا:
"چنان که در جدول اوزان ملاحظه شد در اوزان"متناوب الارکان"،گاهی رکن اول و دوم به صورت کامل در رکن سوم و چهارم تکرار می شود.
گویی این اوزان از دو پاره تشکیل شده اند که پاره اول عین پاره دوم است،یا دو مصراعند که به هم چسبیده و یک مصراع ساخته اند.به همین علت وسط این گونه اوزان حکم پایان مصراع را دارد،یعنی در آنجا معمولا مکث می کنیم و کلام با رکن تمام می شود.به همین علت شاعر مختارست در آنجا(مثل پایان مصراع)یک یا دو صامت اضافه بیاورد."
*****************
دکتر وحیدیان کامیار:
وزن دوری از ارکان متناوب درست میشود نه از تکرار یک رکن ، مانند وزن بیت " بارغمش میکشم از همه عالم خوشم / گر نکند التفات یا نکند احترام." که از تناوب مفتعلن و فاعلن درست شده است.
بعد از پارهی اول هر مصراع وقفه یا مکثی بالقوه یا بالفعل هست چنان که در شعر فوق بعد از " بارغمش می کشم" و" گر نکند التفات"مکثی می توان کرد.
هجای پایانی نیم مصراع های اول ( مثل هجای پایانی مصراع ها ) همیشه بلند است.اما به جای آن میتواند هجای کشیده یا کوتاه بیاید . به عبارت دیگر هجای کشیده یا کوتاه در پایان نیم مصراع ها ی اوزان دوری برابر با هجای بلند است لذا همیشه آن را با علامت هجای بلند نشان می دهیم.
*****************
مرحوم استاد ابوالحسن نجفی هم در مقاله"وزن دوری"به بهترین نحو این مساله را تبیین کرده اند.(در سطح اینترنت هم موجود است)
ایشان علاوه بر سه شرط:
1.قابلیت تقسیم مصاریع به دو نیمه یکسان
2.کلمه در پایان هر نیمه تمام می شود و ممکن نیست بخشی از کلمه در نیمه اول و بخشی در نیمه دوم واقع شود.
3.چه به صورت باالقوه و چه بالفعل این قابلیت وجود دارد که در پایان هر نیم مصراع از شش هجای زبان فارسی استفاده کنیم،(درست مانند پایان یک مصراع)
شرط چهارمی هم مطرح می کنند که بسیار جالب و تمام کننده است.
4.آخرین رکن هر نیمه وزن دوری رکنی ناقص است.
منظور از ناقص بودن این است که رکن آخر نیم مصراع ها فارغ از متناوب یا متنفق بودن ارکان ،یک ،دو یا چند هجا کمتر داشته باشد.
برای مثال "مفتعلن مفتعلن"- ل ل -/ - ل ل -/" نمیتواند یک نیم مصرع دوری باشد زیرا رکن پایانی آن ناقص نیست.اما "مفتعلن فاعلن"- ل ل -/- ل -/" یا مفتعلن فع لن"- ل ل-/- -/ به علت ناقص بودن رکن آخر نیم مصرع دوری محسوب می شوند.
همین ناقص بودن رکن آخر است که باعث مکث هنگام خوانش می شود.مثلا استاد نجفی،وزن"مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن" را ، با وجود متناوب بودن ارکان، دوری نمی داند زیرا رکن آخر نیم مصراع ناقص نیست و 4 هجا دارد...برای همین اگر هنگام خواندن هم دقت کنیم،مکث باالقوه ای ندارد.
در حقیقت ناقص بودن رکن آخر نیم مصراع باعث می شود که ما ایست کنیم و سپس حرکت...درست انگار که در هنگام رانندگی به یک دست انداز رسیده ایم.
استاد نجفی در مبحثی از این مقاله به اوزان معیوب اشاره می کند:
مصراعی که مرکب از 8 یا 6 و یا 4 رکن سالم چه متناوب باشد و چه متفق نمی تواند دوری باشد...حال اگر شعری بر این اوزان سروده شود و از اختیار نیم مصراع ها در آن استفاده کنیم،وزن معیوب خواهد شد.
چند مثال از اوزان معیوب از نظر استاد نجفی:
1.از همه کس کناره گی(ر)صحبت آشنا طلب /مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن/
اقبال لاهوری
2.در کعبه مردان بوده ان(د)کز دل وفا افزوده اند/مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن/
سنایی
مثال 1 متناوب است و مثال 2 متفق،که در هر دوی آنها رکن پایانی نیم مصراع ها سالم هستند.پس نمی توان آن ها را دوری دانست!
*************
برای جمع بندی می توانیم بگوییم که اوزان دوری،وزن هایی هستند که علاوه بر تناوب ارکان ،4 شرط بالا را داشته باشند.
پس وزن "مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن" با هیچ گونه توجیهی نمی تواند دوری باشد.
مگر اینکه آن رکن دو و چهار را ناقص کنیم،مثلا:
مفاعیلن فعولن //مفاعیلن فعولن
سپاسگزارم از حوصله شما بزرگواران
در پناه حضرت حق باشید/
عالی و ارزشمند
التماس دعا در شبهای قدر