آیه ی معراج

سلام دوستان ناب انشالله که حال دلتون خوب و خوش باشه
خواستم نقد خودمو پای این شعر عزیز درج کنم دیدم
دوست خوب و نازنینم سینا دژاگه بسیار کامل و بلند بالا راجع به این شعر نقد نوشته و هرآنچه من می خواستم در مورد این شعر شریف بنویسم نوشته
چون نقد بسیار طولانیست پاره پاره توو ستون نقد میذارمش
تشخص
در طراحی معمول است که گاهی اوقات به‌جای بررسی ارقام، توجه به دسته‌بندی‌ها و… از موارد ملموسی چون طراحی پرسونا استفاده می‌شود. ذهن انسان با شخصیت‎ها ارتباط بیشتری برقرار می‌کند تا با مفاهیم کلی. در اشعار مهرداد مانا اسامی خاص به‌وفور یافت می‌شود و می‌تواند شعرش را از نظر عاطفی دسترس‌پذیرتر کند. این اسامی خاص می‌تواند به حافظه‌ی مخاطب رسوخ کند و به درک معنای شعر به‌صورت پیشینی منجر شود. البته این درک پیشینی بنابر میزان آگاهی مخاطب از مفاهیم مطرح‌شده در شعر متفاوت خواهد بود. باید در نظر داشت خلاقیت این شاعر در رقم زدن هم‌نشینی‌های بدیع است. این هم‌نشینی‌های تازه یا در حوزه‌ی واژگان است یا شخصیت‌ها. هم‌نشینی بدیع شخصیت‌ها بیشتر در ساختار عمودی شعر بروز می‌کند و هم‌نشینی تازه‌ی واژگان در ساختار افقی سطرها. مثالی از ساختن تصاویر بدیع با واژگان غریب را می‌توان در این سروده‌ی شاملو مشاهده کرد:
کاشفان چشمه
کاشفان فروتن شوکران
جویندگان شادی در مجری آتشفشان‌ها،
شعبده‌بازان لبخند در شبکلاه درد.
با جا پایی ژرف‌تر از شادی
در گذرگاه پرندگان. (شفیعی کدکنی، 1389)
در این شعر هم چنین هم‌نشینی‌هایی یافت می‌شود. مانند:
تا در این دیر دوری، ریگ‌های حجاز را بسرایم
یک دامن انگور اشک حبه کنم
پای جبرییل از سرزنش افلاک تاول زد!

عناصر اسطوره‌ای
شعر آیه‌ی معراج (مانند اکثر اشعار مانا) به‌روشنی متاثر از اسطوره‌های ادیان ابراهیمی‌ست. انتخاب این اسطوره‌ها با توجه وجوه اومانیستی‌شان در قیاس با اساطیر دیگر ملل مثل خاور دور همسو با هدف شعری ماناست. باید توجه داشت که وقتی صحبت از اسطوره به میان می‌آید ما با مشتی قصه‌ها، توهمات و عقاید بدون استدلال روبه‌رو نیستیم. «اسطوره بنیادی است، عرصه‌ی نمایشیِ عمیق‌ترین حیات غریزی ماست، عرصه‌ی آگاهی بدوی انسان است در جهان، که می‌تواند به هیئت‌های بسیار درآید و همه‌ی عقاید و نگرش‌های خاص به آن بستگی دارند» (گرین، مورگان، ویلینگهم، 1395). در نقد اسطوره‌شناختی یک اثر ادبی باید به تصاویر، مایه‌های یا انگاره‌های کهن‌الگویی و کهن‌الگو به‌عنوان نوع توجه داشت (همان). بر این اساس می‌توان به چند بنیان اسطوره‌شناختی در شعر آیه‌ی معراج شاره داشت:
الف) سرخی پیراهن یحیا: سرخی نمادی‌ست از قربانی، بی‌نظمی، اختلال و ظلم. مانا بار دیگر عنصر دادخواهی و ظلم‌ستیزی را با روایت خون دامن‌گیر یحیی سروده است. این نماد می‌توانست سیاوش، عیسی مسیح یا حسین‌بن‌علی باشد. اما سطرهای پیشین و پیرنگ کلی شعر می‌طلبیده که یحیی این بار را بر دوش بکشد.
ب) اصنام سرشکسته: بت‌های شکسته نمادی هستند از کشته شدن شک و تردید یا ظهور دیدگاه‌های جدید در نگاه شاعر. ماهیت این ایمان چیست و می‌خواهد به چیز منجر شود را تنها شاعر می‌داند، به‌سان رازی مکتوم و سربه‌مهر.
ج) وارثان عصا و تابوت: پاره‌ای از این حکایات را شاعر از زبان وارثان عصای موسی و تابوت عهد (صندوقی حاوی ده‌فرمان) شنیده است. شاعر در اینجا به یکی از آبشخورهای اندیشه‌اش یعنی عهد عتیق اشاره دارد. عصا می‌تواند نمادی از هدایت، رهنمایی و دعوت به ایمان باشد و تابوت عهد نیز نمادی از قانون‌مندی و شریعت.
د) آب: آب نمادی از آگاهی، راز خلقت، تطهیر و رستگاری‌ست. گویی شاعر در طلب رستگاری‌ست و می‌خواهد با رسیدن به سرچشمه‌ی رشد و باروری در اولین اقدام گلوی تشنه‌ی هاجر را ببوسد. در این بین می‌توان خود شاعر را حتی با آب که نشان رستگاری‌ست یکی دانست. شاعر به‌شکل یک رستگاری ازلی گلوی هاجر را تر خواهد کرد. هاجری که سر به فرمان ایمان نهاده است نه عقلانیت. گویی برای شاعر جوهره‌ی ایمان بر عقل برتری دارد. این بی‌چون‌وچرایی ایمان در نظر شاعر برایم تداعی‌گر نظرات سورن کی‌یرکه‌گورست.
ه) آواز احمدی: در ادامه راجع به این بخش بیشتر توضیح خواهم داد. اما احمد در اینجا نمادی از کهن‌الگوی قهرمان است. شاعر در فراز پایانی از قهرمان شعر که خودش است منتها در آینه‌ی احمد، پرده بر می‌دارد. تمام این فراز و فرودها و طی طریق در چند سطر آخر سروده معنا می‌شوند. عواطف سرکش و قهرمان‌مآبی سروده در زبان، روایت و ساختار شعر به راحتی قابل پیگیری‌ست. از این منظر بنده به‌طور کلی شعر آیه‌ی معراج را اثری رومانتیک می‌دانم نه شعری مدرن و یا پست‌مدرن.

ادامه دارد....

سلام دوستان اینم بخش دووم نقد طویل آیه های معراج

در امتداد گذشتگان
همان‌طور که اشاره شد، شعر آیه‌ی معراج را می‌توان شعری از چشم‌انداز مدرن دانست اما نمی‌توان آن را شعری مدرن محسوب کرد. در جهان‌بینی شاعر جدید جهان پرشتاب، گذرا و سرشار از تکثر است (بودلر، 1398). در اثر مدرن خبری از قهرمان نیست، اگر هم باشد سایه‌ای شکسته‌خورده از سنخ کهن‌الگوهاست. شاعر مدرن کسی‌ست که از میان این همه هیاهو و روزمرگی جرقه‌های شاعرانه را شکار می‌کند و به‌شکلی بیمارگونه درصدد جاودانه کردن آن‌هاست. شعر آیه‌ی معراج مولفه‌هایی را عرضه نمی‌کند که بتوان آن را در پرتو زندگی امروزی تفسیر کرد. البته صرف اشارات اسطوره‌شناختی، دست شعر را از عصر حاضر کوتاه نکرده است. برای مثال در آثار نیچه نقل‌هایی از کتاب مقدس آورده می‌شود اما از منظری انتقادی و چه‌بسا خردکننده. و یا مثال ادبی آن جیمز جویس که برای فهم آثارش نیاز به خوانش‌های بینامتنی و دقیق میان اثر، کتاب مقدس و فرهنگ مردمان ایرلند است. در اثر ادبی مدرن انتخاب واقعیت از چند دیدگاه خطاپذیر و گزینشی انجام می‌شود. راوی شاید مشخص نباشد. وقایع ترکیبی هستند از تجربه‌ی ذهنی، ادراک و ناخودآگاه. زمان تاریخی ممکن است با زمان شخصی و عاطفی اشتباه گرفته شود. موضوع اصلی آن آگاهی و تجربه است (وارد، 1400).
می‌توان رگه‌های قدرتمندی از التقاط‌گرایی پست‌مدرن را در درهم‌آمیختگی اسطوره‌های این شعر مشاهده کرد، اما وجه قهرمان‌گرایی شعر آن را از ساحت بی‌مرکز و مسطح یک اثر پست‌مدرن دور می‌کند. آیه‌ی معراج شعری رومانتیک، سوگوارانه و همدلانه است. نگاه شعر به اساطیر ابراهیمی به‌خصوص پیامبر اسلام را باید در امتداد دیدگاه عرفا ردیابی کرد. دیدگاهی که عنصر اصلی آن عشق و موتور محرکه‌اش جذبه است. نوای شطح و طامات و بانگ اناالحق حلاج‌گونه را می‌توان در عبارت آواز احمدی مشاهده کرد. این گزینش شاعر بوده است که روی کدام وجه دین (اخلاق، مناسک و عرفان) متمرکز شود و با چه رویکردی با آن برخورد کند. فارغ از قضاوت ارزشگذارانه بر این اقدام (شاید این رویکرد باب طبع چون منی نباشد) باید دید که شاعر در خلق شعر موفق بوده است یا نه. باید گفت نه تنها موفق بوده بلکه توجه به وجوه اسطوره‌ای باعث شده است که شاعر سبک خودش در سرودن را نیز خلق و بازتولید کند.

نازمان‌مندی
به زعم هایدگر، فیلسوف آلمانی، زمانِ انسانی را می‌شود در دو دیدگاه قالب‌بندی کرد: زمان کایرولوژیک و زمان کرونولوژیک . این دو اصطلاح ریشه در دو واژه‌ی کایروس و کرونوس دارند. «کایروس» یک مفهوم کیفی از زمان است، به معنای وهله‌ی مناسب در زمان، زمان مناسب برای انجام کاری، زمان راستین عمل. منقطع و گسسته است. «کرونوس» به‌طور کلی یک مفهوم کمّی از زمان، متداوم و پیوسته است (امورچادا، 1398). زمان در این شعر از سنخ کایرولوژیک است. تاریخ‌مندی در شعر آیه‌ی معراج از میان برداشته شده است. گاهی در عهد عتیقیم و گاهی صدر اسلام، و در فراز پایانی در اکنون شاعر. این عنصر یاری‌رسان شعریت شعر است، چرا که کلام را از حالت عرفی و منطقی خارج کرده است. شاعر گاهی همراه ابراهیم و هاجر است، گاهی همراه محمد و جبرئیل و زمانی همراه سلیمان و آصف‌. گویی مانا تاریخ را نه یک روند خطی بلکه چیزی مدور و تکرارشونده می‌بیند. او در این تاریخ دایره‌وار با خیلی از شخصیت‌ها همراه می‌شود برایشان می‌گرید، بر آن‌ها غضب می‌کند و حتی گاهی با آن‌ها یکی می‌شود.

نامکان‌مندی
رخدادهای گوناگون شعر در محدوده‌ی خاورمیانه است اما مکان مشخصی ندارد. شاعر در حجاز، طائف، بین‌النهرین، اورشلیم و سوران داستان سرگشتگی‌اش را با زبانی مستحکم بیان می‌کند. گاهی از عرش سر در می‌آورد و گویی به معراج رفته است. این ویژگی بی‌مکان-زمانی شعر را در هاله‌ای رویاگونه می‌پیچد و آن را در دریایی رازآلود غرق می‌کند. شاعر بارها از کلیدواژه‌ی «مزامیر مانا» در نامگذاری اشعارش استفاده کرده است که شایان توجه است. اگر سری به اوستا، قرآن و کتاب مقدس بزنید تشابه فرمی زیادی میان زبان و نوع روایتگری این کتب و شعر مانا مشاهده خواهید کرد. با این تفاوت که در شعر مانا زبان بسیار فشرده و شاعرانه و رازناک‌تر است. کریستیان بوبن از دیدگاهی عاطفی به کتاب مقدس می‌نگرد و می‌نویسد:«در شالوه‌های کتاب مقدس که به‌سان بنیان‌های دل آدمی‌ست، از انسانی حکایت می‌رود و صحرایی. این انسان از تمامی پیوندهای آشنا می‌گسلد و آوای خویش را در صحرا ، به‌سوی آن وجودی که بسی بزرگ‌تر از اوست برمی‌آورد و با برآوردن آوای خویش، آن را می‌یابد» (بوبن، 1385).
البته باید توجه داشت در بعضی از سروده‌های مانا مانند همین شعر تحت تاثیر ویژگی بی‌زمانی و بی‌مکانی، ارتباط سروده با اکنون و طبیعت از دست می‌رود. شعر دیگر نمی‌تواند حکایتی باشد که من خواننده آن را با قلب و ذهنم حس کنم. هرچند شاید چنین موردی جزو اهداف شاعر نباشد. اما به‌نظرم افراط بیش از حد در کاربست این ویژگی می‌تواند شعر را به مرز تصنعی بودن بکشاند، هرچند به‌نظرم تاکنون این اتفاق نیفتاده است و امیدوارم که هرگز رخ ندهد.

یگانگی در عین تکثر
آشوری در کتاب «عرفان و رندی در شعر حافظ» از ویژگی خاصی در شعر حافظ پرده بر می‌دارد. او با در نظر گرفتن نشانه‌های متعدد و مطالعه‌ی تطبیقی دیوان حافظ با آثار عرفانی پیش از حافظ نتیجه می‌گیرد که حافظ، آدم، رند و… یکی و در مقابل ملک، زاهد، صوفی و… نیز یکی هستند. آشوری اشعار حافظ را در بستر نزاعی ازلی میان آدم و ملک تفسیر می‌کند، به‌گونه‌ای که نمود دیگر آن نزاع حافظ و زاهد است (آشوری، 1398). در شعر مانا هم شاید متاثر از این ویژگی (شاید هم نه) می‌توان در عین تکثر به نوعی وحدت رسید. مانا، احمد و راوی شعر در حقیقت یک نفر هستند، یعنی خود شاعر. از دیگر سو سلیمان، ابرهیم، نوح، جبرئیل و… قرار دارند که به تناسب وقایع و تصاویر به کمک شاعر می‌آیند تا مفهوم‌پردازی کند. حضوری گاه همدلانه و گاه انتقادی که نشان از بهره‌گیری از بیش‌متنیت در شعر ماناست (در باب این مقوله به تفصیل در شعر اینک ابرهیم توضیحاتی داده‌ام).

موسیقی داخلی و آشنایی‌زدایی
اگر شعر آیه‌ی معراج یا دیگر آثار مهرداد را بخوانید، خواهید دید با وجود نبود وزن عروضی، باز هم موسیقی شعر را احساس می‌کنید. واج‌آرایی‌های بی‌امان و مراعات‌النظیرهای افقی و عمودی بارزترین ویژگی‌های قلم اوست:
تا در این دیر دوری، ریگ‌های حجاز را بسرایم («د» و «ر»)
نمی دانم در کدام عهد خوانده بودم («د» و «م»)
طی این طریق بی طاقت («ط» و «ق»)
که نصیب از نسیم نفس تو برده‌ست («س»)
قالیچه ی قیل‌وقال («ق»)
به‌طور کلی آشنایی‌زدایی را می‌توان در سه سطح زبانی، مفهومی و سبک‌های زبانی بررسی کرد (فیروزی، حسن‌زاده، آریان، 1398). باید توجه داشت که مانا در این سروده از وجوه خاصی از آشنایی‌زدایی استفاده کرده است و از بعضی اقسام نه. برای مثال از قید یا صفت در جایگاه اسم استفاده نشده است و یا ارکان جمله خیلی جابه‌جایی ندارد. اما از تشبیه، تشخیص، مجاز و استعاره در راستای آشنایی‌زدایی به‌کرات بهره گرفته شده است. برخی از آشنایی‌زدایی‌های زبانی و معنایی (نه سبکی و روایی ) عبارت‌اند از:
شنیده بودم _از وارثان عصا و تابوت – (تقدیم فعل بر ارکان جمله و وارثان عصا و تابوت مجاز از نویسندگان عهد عتیق)
یک دامن انگور اشک (دامن در جایگاه ممیّز قرار گرفته است که وابسته به عدد است (یک دامن). هم‌چنین انگور اشک هم اضافه‌ی تشبیهی‌ست)
دست خیال (اضافه‌ی استعاری و تشخیص)
دامن آب (اضافه‌ی استعاری و تشخیص)
فرزند آفتاب (استعاره از ابراهیم به‌گمانم)
گلوی تاریکی (اضافه‌ی استعاری و تشخیص)
تا اصنام سرشکسته،
در پیشگاه آذر/آزر خودسوزی کنند (تشخیص)
مگر دست‌های من و دیدگان او
که وارثان روشن رودند (تشخیص)
شنیده‌ام چون به ستاره سفر می‌کردی (ستاره مجاز از آسمان یا عرش)
پنجره‌ی آرزو (اضافه‌ی تشبیهی)
قالیچه‌ی قیل‌و‌قال (اضافه‌ی تشبیهی)

ویراسته‌نویسی
توجه به استفاده‌ی بجا و درست از نشانه‌های سجاوندی، فاصله و نیم‌فاصله میان حروف و به‌طور کلی اصول ویراستاری متن علاوه بر تامین زیبایی ساختار شعر به خوانش بهتر آن هم کمک می‌کند. به‌عنوان خواننده‌ای که روزانه با کتاب و مقاله سروکار دارم وقتی در متنی خواه شعر یا نثر این ویژگی‌ها رعایت نمی‌شود دچار سخت‌خوانی می‌شوم و پریشانی متن از نظر ویراستاری آن‌قدر ذهنم را درگیر می‌کند که از فهم محتوا در خوانش نخستین باز می‌مانم. به‌نظرم اصلاح این مورد بدون اغراق به اعتلای بیشتر وجه‌ی ادبی شاعری چون مانا و تاثیرگذاری کلامش کمک شایانی خواهد کرد. کتاب «آموزش ویراستاری و درست‌نویسی» اثر «دکتر حسن ذوالفقاری» از منابع ارزشمند ویراستاری متن فارسی‌ست. یک نکته‌ی آخر هم که به ذهنم می‌رسد املای صحیح نام «آزر» با «ز» است. هرچند شاید شاعر در آوردن واژه‌ی «آذر» قصد اشاره ضمنی به آتش را نیز داشته است.

منابع
1. آشوری، داریوش، 1398، عرفان و رندی در شعر حافظ، چاپ شانزدهم، نشر مرکز، تهران.
2. اُمورچادا، فیلیکس، 1398، کایروس (کایروس و کرونوس در آثار هایدگر)، ترجمه‌ی علی رسولی، چاپ اول، نشر هزاره سوم اندیشه، تهران.
3. بوبن، کریستیان، 1385، نور جهان، ترجمه‌ی پیروز سیار، چاپ دوم، نشر آگه، تهران.
4. بودلر، شارل، 1398، نقاش زندگی مدرن و مقالات دیگر، ترجمه‌ی روبرت صافاریان، چاپ سوم، نشر حرفه نویسنده، تهران.
5. شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1389، موسیقی شعر، انتشارات آگه، تهران.
6. فیروزی، حسن، حسن‌زاده، شهریار، آریان، حسین، 1398، «بررسی انواع آشنایی‌زدایی در آثار مهدی اخوان ثالث»، مجله متن‌پژوهی ادبی، دوره 22، ش 79، ص 159-190، تهران.
7. گرین، ویلفرد، و دیگران، 1395، مبانی نقد ادبی، ترجمه‌ی فرزانه طاهری، انتشارات نیلوفر، تهران.
8. وارد، گلن، 1400، پست‌مدرنیسم، ترجمه‌ی قادر فخر رنجبری و ابوذر کرمی، چاپ هفتم، نشر ماهی، تهران.