...آسیاب به نوبت...

درود بر شعر و شاعر

«از خواب خسته وقتی بیدار می‌شوی که
فهمیده باشی عمرت با سرعت زمان رفت».

وزن: مستفعلن فعولن (دو بار) [ـ ـ ں ـ / ں ـ ـ].

در اینجا، یعنی در «شی + عُمـ» (از «باشی عمرت») ادغام آوایی و حذفی صورت گرفته است. درواقع در خوانش، شین (در بخش «شی» از «باشی») از یا جدا شده و کوتاه خوانده می‌شود و یایِ «شی» با بخش «عُم» (از «عمرت») ادغام می‌شود و ضمّۀ عینِ «عمر» را بخود می‌کشد... و در نهایت عینِ «عمر» را حذف می‌کند:
فَه (ــ [fah] = مس) می (ــ [mi] = تف) د (ں [de] = عـ) با (ــ [bâ] = لن) = مستفعلن / ش (ں [šǝ(e)] = ف) یُم (ــ [yom] = ـعو) رت (ــ [rat] = لن) = فعولن /...
این ادغام آوایی در نهایت به حذف عین ختم شده است، که برخی آن را نمی‌پذیرند و می‌گویند که این عین است نه همزه یا الف... و الی انتها. یعنی می‌گویند: آن کاری را که با الف یا همزه در ادغام آوایی و جابجایی حرکت و ادغام و حذف (یا وصل) انجام می‌دهیم، نمی‌توان با عین کرد...

در همین شعر در اوّلین مصراع آمده:
حیف آن رفیق خوب و (= مستفعلن فعولن) بسیار مهربان رفت (= مستفعلن فعولن)؛
در اینجا فای «حیف» به آیِ «آن» وصل می‌شود زیرا در آن نقطۀ این وزن (تکرار مستفعلن فعولن) نمی‌توان درنگ کرد = نمی‌توان هجای کوتاه آورد. این کار رایج و مقبول است ولی اگر بجای آیِ «آن»، عین یا عا باشد، آن عدّه این ادغام و حذف (یا گاهی وصل) را مردود می‌دانند. بر پایۀ این نظر مخالف، نمی‌توان بر همین وزن مثلاً گفت:
حیف عاشقم نبودی معشوق بودی امّا
جاوید زنده مانَد دیرینه‌ آتشین ‌عشق (عسکرزاده).
این بر همان وزن است و وزن هیچ ایرادی هم ندارد: حی فا شِ قم (= مستفعلن) / ن بو دی (= فعولن) = دی ری نِ آ تَ شی نِشق (یا: آ ت شی[ن] عِشق) (= مستفعلن فعولن)...
عین «عاشق» در تقطیع و خوانشِ این بیت حذف می‌شود، همزۀ «امّا» نیز. زیرا در زبان فارسی مثلاً آشور [âšur] و عاشور دقیقاً مانند هم تلفّظ می‌شود و یاعین مفتوح با اَ [a] هیچ فرقی ندارد. «عشق» در این بیت را هم می‌توان به حذف عین خواند (آ ت شی نشق) و هم نه... این بحثی تازه نیست و موافق و مخالف هم کم ندارد.
بر سر این نکته جدلی با کسی در اینجا نداریم بلکه قصد این بوده است که با اشاره به این نکته، نمونه‌هایی از همین نوع ادغام آوایی و جز آن، از شاعران دیگر هم نشان داده شود؛ اینک نمونه‌ها:
اگرچه دختر فکر تو حامله‌ست عارف
بگو مترس و ببین مردهای حامله را. (عارف قزوینی).
• ... تو حا م لس (= مفاعلن) / تا رف (= فع‌لن). (حذفِ عین میانِ تایِ «است» و آیِ «عارف»).

قسم بساغر می در تمام عمر عارف
بروی ساده رخان یک نگاه ساده نکرد. (عارف قزوینی).
• ... ت ما م عُم (= مفاعلن) / را رف (= فع‌لن). (حذف عین میانِ رایِ «عمر» و آی «عارف»).

در اشتباه گذشت عمر من یقین دانم
که آنچه به ز یقین است اشتباه من است. (عارف قزوینی).
• دَ رِش ت با (= مفاعلن) / هْ گ ذش تُم (= فعلاتن) /... (حذف عین میان تایِ «گذشت» و میمِ «عمر»).

گه اعتدال و گاه دمکراتْ من به هر
جمعیت ‌عضو و کار ستبداد می‌کنم. (عارف قزوینی).
• جم عی یَ (= مفعول) / تُض وُ کا رِ (= فاعلات) /... (حذف عین میانِ دو حرفِ «تُض» = فا از فاعلات).

لب او چو شکّر آمد غم عشق او شرنگی
بخورم به بوی لعلش چو شکر شرنگ او من
به عتابْ گفت عراقی سر صلح تو ندارم
همه عمر صلح کردم به عتاب و جنگ او من. (کلیات عراقی، ص 260).
• ب ع تا بْ (= فعلات) / گف ت را قی (= فاعلاتن) /... (حذف عین میان تایِ «گفت» و رایِ «عراقی» = میان عین و لایِ «ـعلا» از فاعلاتن).

یاران عبث نصیحت بی‌حاصلم کنید
دیوانه‌ام من عقل ندارم ولم کنید
ممنون اين نصايحم اما من آنچنان
ديوانه‌ای نيم كه شما عاقلم كنيد. (کلیات ميرزاده عشقی، ص 378).
• دی وا ن (= مفعول) / اَم مَ نَق لْ (= فاعلات) /... (حذف عین میان نون و قافِ «نق» [= گمشده در لایِ فاعلات]).

دست مزن چشم ببستم دو دست
راه مرو چشم دو پایم شکست
حرف مزن قطع نمودم سخن
نطق مکن چشم ببستم دهن
هیچ نفهم این سخن عنوان مکن
خواهش نافهمی انسان مکن
لال شوم کور شوم کر شوم
لیک محال است که من خر شوم... (کلیات سید‌اشرف‌الدّین حسینی گیلانی / نسیم شمال؛ به اهتمام احمد اداره‌چی گیلانی، ص 259، شعرِ «شلّاق» || در آنجا بجای ’نطق‘ «نقطه» آمده است به اشتباه).
• هی چ ن فه (= مفتعلن) / مین س خ نُن (= مفتعلن) / وان م کن (= مفتعل = فاعلن). (حذف عینِ «عنوان» در میانِ دو نونِ «نُن»، که از وصلِ نونهای «سخن + عنوان» حاصل شد).
*
اینها نمونه بود.
چون در زبان فارسی عین به شیوۀ عرب‌زبانان تلفّظ نمی‌شود، یعنی چون تلفّظ عین و همزه در زبان فارسی یکی است، برخی این کار را در فارسی جایز شمرده‌اند. چنانکه ملاحظه شد فخرالدّین عراقی، نسیم شمال، و عارف قزوینی (شاعر و موسیقیدان) هم جزو این ’برخی‘ بوده‌اند. ولی مثلاً از خاقانی و حافظ و سعدی و امثال ایشان دیده نشده است که چنین بگویند...
*
با سپاس از شاعر ارجمند جناب نظری سرمازه، که این سوگسرود ایشان سبب شد تا به این نکته اشاره شود.
با مهر و احترام

ــــــــــــــــــــ
منابع:
ـ سایت گنجور.
ـ کلیات سیّداشرف‌الدّین حسینی گیلانی (نسیم شمال).
ـ کلیات عراقی ـ فخرالدّین عراقی.
ـ کلیات میرزاده عشقی.
ـ وصل (ع) به ماقبل خود در شعر فارسی ـ فضل‌الله نکولعل آزاد.