من درد تو درمانم

سلام و درود

با آرزوی سلامتی و عزّت روزافزون برای مدیر عزیز سایت استادسیّداحمدی زاده ارجمند و جمیع اعضای سایت ادبی شعرناب ، بااجازه ی شما بزرگان اندکی درباره‌ی غزل و یک نوعِ شایع از حروفاتِ الحاقی ( الف و نون ) که اغلب شاعران در غزلیات از آن برای قوافی گاهی بهره مندند ؛ می نویسم


غزلی‌زیبا در بحر هزج‌ مُثَمَّن‌ اَخرَب (مَفعولُ مَفاعیلُن )


- قالب مشهور غزل یکی از قوالب اشعارِ کلاسیک در ادب فارسی است ولی ظهوری جهانی دارد . غزل از ریشه‌ی واژه عربی که در اصل این لغت به معنی حدیثِ عشق و عاشقی است.

غزل معمولاً بین پنج تا چهارده بیت ، سروده می شود . مصاریع بیت نخست با مصاریع ِ زوج در طول غزل هم قافیه هستند که غزل را می توان به شکل زیر تصوّر کرد :


………………….الف ……………….. الف
…………………. ب …………………. الف
…………………. پ …………………. الف
…………………. ت …………………. الف
…………………. ث …………………. الف


موضوعات اصلی این قالب شعری ، اغلب بیان عواطف و احساسات ژرف از دل برآمده ، ذکر جمال و کمال معشوق ، شِکوه و شکایت از نابسامانی های روزگار در غزلیات اجتماعی و یا حماسه های دوران های مختلف است و ابیات غزل فارسی از لحاظِ مضمون‌پَردازی اغلبِ مواقع دارای هویّت مضمونی و محتواییِ مشخص و انسجام معنا و استقلال‌اند.

- در آخرین بیت یعنی مقطع غزل معمولاً شاعر تخلص خود را در اثنای کلام بیت می آورد و بهترین بیت غزل آن را شاه بیت یا بیت الغزل می‌گویند.

- نخستین و قدیمی‌ترین نمونه از غزل سرایی را می‌توان در آثار زیبای رودکی سمرقندی مشهور به پدر شعر فارسی ، دقیقی طوسی و شهید بلخی خواند .

- در اوایل قرن ششم ه . ق ، قصیده‌نگاری از رَوالِ معمول و رونق ِ خود کمی دور شد و جای خود را به مُغازله و مناظره با معشوق یا ممدوح ، داد .


- فکر کنم در قرن چهارم و پنجم ه . ق بود که در محافلِ بزم و شادیِ شاهان و در دربار و مجالسِ عیش و نوشِ ثروت اندوزان ، غزلیات همراه با موسیقی ، برای وقت‌گُذارانی‌ها و طیبِ خواطر ، خوانده می‌شد.

- برخی به‌حق معتقدند که اصطلاح ِ غزل و تغزّل در دوران اوایل شعر فارسی ، تنها به ابیات مقدمه‌ی قصاید ، اطلاق شده‌ است و تفاوت‌های عَدیده ای را برای غزل با تغزّل شمرده اند که به جهت اطاله‌ی کلام از ذکر این تفاوت‌ها معذورم.

- سنایی غزنوی ، که شاعری ابتدا مَدّاح و سپس عارف بود ؛ نوعی خاص از غزل‌سُرایی را به وجود آورد که به «غزل عارفانه و توحیدی » معروف شد. این نوع از غزل را عطار ، مولوی و فخرالدین عراقی پس از سناییِ غزنوی به کمال رسانیدند و موجب بوجود آمدنِ دو سرشاخه‌ی جداگانه از الگوریتمِ غزل‌پَردازی یعنی : غزلِ عاشقانه و غزل عارفانه شدند.

- بعداً بر اثرِ ترویج و جولانِ اصطلاحاتِ اهل تصوّف و خانقاه‌دارانِ متمایل به فِرَقِ مختلف در میان شاعران ، غزلیاتِ بسیاری در آن دوران سروده شدند که در آن‌ها پارامترهای هر دو نوع از این غزلیات را می توان بوضوح مشاهده نمود و در حقیقت تلفیقی از این دو نوع هستند . غزل‌های کم بدیلِ حافظ علیه الرحمه جلوه ی بارز غزل از این نوعِ تلفیقی یعنی عاشقانه ی عارفانه است که در اثنای کلامش معانی بلند عرفانی و تلمیحات قرآنی و مضامین عاشقانه و عارفانه را مهارت بیان و زیبااندیشانه آورده است ولی با اینکه غزل آن زمانه پیوسته رنگ عاشقانه یا عارفانه داشته‌است، اما شاعرانی، از جمله سعدی و حافظ، گاه آن را برای مدح و ذم و بیان موضوعات اجتماعی نیز به کار گرفته‌اند. در غزلیات شاعران قرن چهارم تا ششم ه . ق ، ابیات غزل از نظر مضمونی به هم پیوسته و نزدیک هستند ؛ اما تدریجاً این ویژگیِ بارز از بین رفت و هر بیت حاوی مضمون مستقلی گشت.

- غزل‌نویسی که با شعرِ حافظ شیرازی به نقطه‌ی اوج خود رسیده بود ؛ بعد از ایشان رو به انحطاط و زَوالی مطلق نهاد . در شعر دوره‌ی مشروطیت غزل همانند دیگر قوالبِ شعری به کارِ بیان افکار و عقاید سیاسی و اجتماعی روی آورد . اما در دوران معاصر ، غزل کم و بیش به معانی قدیمیِ خود که همان مضمون های عاشقانه باشد ؛ اندکی بازگشته است.

- مثلاً زنده یاد سیمین بهبهانی با بکارگیریِ اوزانِ غیرمتداولی ، توانست نوعی از غزل را که به «غزل نو» معروف شده است ؛ رواج دهد . البته غزل نو یا معاصر ، به‌طور کلی عنوان سبکی در غزل است که از اوایل دههٔ چهل خورشیدی(۱۳۴۰ ه . ش ) به بعد در کار غزلسرایان پدید آمد و همان مرحله‌ی پس از سبک غزل نیوکلاسیک و طیف استادشهریار و هم عصران ایشان است.

از شاعران مآثربیانِ غزلِ نوگرا می‌توان به سیمین بهبهانی ، حسین منزوی زنجانی ، محمدعلی بهمنی ، نوذر پرنگ ، قیصر امین پور ، محمد سعید میرزایی ، ، سید مهدی موسوی در پست مدرن سرایی ، سینا سنجری ، قربان ولیِیی و مریم جعفری آذرمانی و برخی از شاعران سایت خودمان 😊 که نام نمی برم وجداناً اشاره داشت .

- در قرن ششم ه . ق که قصیده و مدّاحی برای شاهان بالاخره در حالِ فروپاشی و خاموشی بود ؛ قالبِ غزل توانست جایگاه واقعی خود را بیابد و در قرن هفتم رسماً قصیده گویی را به عقب راند و به اوج خود رسید.

- در قصیده سرایی موضوعِ اصلی آن است که در آخر شعر ، “مدح” کسی گفته شود و در واقع منظور اصلی “ممدوح” است اما در غزل “معشوق” مهم است و در آخرِ شعر ، شاعر اسم خود را به عنوان تخلص می آورد و با معشوق سخن می گوید و راز و نیاز با معبود ازلی دارد.
این “معشوق” گاهی از نوعِ زمینی است اما بی وفا نیست و گاهی هم آسمانی و شاهدگونه مَلَک سیره است و عرفانی.

- ابیات غزل همان‌گونه که قبلاً هم گفتم ؛ بین پنج تا چهارده ییت دارد و دو مصراع اولین بیت و مصراع دوم بقیه ی ابیات تا انتها هم قافیه اند. غزل در طول تحول تاریخی از سوی سبک شناسان و استادان ادبیات به چند گونه تقسیم بندی شده است که شامل :

۱- غزلیات عاشقانه : شاعری به نام انوری این نوع از غزل سرایی را جانی تازه بخشید و سعدی آن را به کمال رساند.

۲- غزلیات عارفانه : سنایی غزنوی غزل عارفانه را بوجود آورد و شکل داد. عطار نیشابوری، مولوی ، فخرالدین عراقی جمیعاً غزل عرفانی را رشد و تکامل بخشیدند. اوج غزل عارفانه در کار مولوی است.

۳- غزلیات تلفیقی : در قرونِ هفت و هشت ه . ق ، جریانی پدید آمد که معانی و مضامین عارفانه و عاشقانه را در اثنای سخن توامان آوردند . غزلیات اوحدی مراغه‌ای ، خواجوی کرمانی ، عمادالدین فقیه کرمانی ، سلمان ساوجی که کامل‌ترین و مشهورترین و ماندگارترین - تاکنون - نوعِ این رویه از غزلسرایی راست که شامل اشعارِ کم نظیرِ حافظ شیرازی هم هست.

۴- غزلیات قلندرانه : در این نوع غزل شاعر به توصیف رندی و عیّاری ، تظاهر به باده‌پرستی و شَطح سُرایی اغراقانه ، لاابالی گری ، طعن و کنایه به صوفیان و زاهدانِ ظاهر پرست و شاهانِ از مردم بی خبر و ذکر دردهای دل داغدار از غصه های جهان می‌پردازد.
نمونه‌ی بارز این شعر در آثار سنایی غزنوی، خاقانی شروانی عزیز ، عطار نیشابوری، عراقی، سعدی، حافظ بوفور یافت می‌شود.

۵ - غزلیات ملمّع : غزلی چند زبانه که بیشتر در اشعار سعدی و حافظ جلوه گر است که بحث جداگانه ای دارد و درین مقالِ کم بضاعتم فعلاً نمی گنجد.

۶- غزلیات مضمونی : این نوع غزلسرایی به غزل سبک هندی مشهور است. در این گونه ، تمام همت شاعر ، صرف یافتن مضمون‌های تازه و نازک اندیش و ظرافت بیان می‌شود. که اغلب از ضرب المثل های عامیانه و حکمت سوی کمک می گیرند . سرآمدان سبک هندی صائب تبریزی، طالب آملی ، کلیم کاشانی هستند .

- بعدها بعضی از شاعران ایرانی و هندی این سبک از غزل‌نگاری را ، به دلیل افراط در نازک‌خیالی‌ها و تخیلاتِ عجیب - غریب به سمت‌وسوی بی‌معنایی و ذهنیت‌‌گرایی‌های غیرقابل فهم ، سوق دادند مثل اشعار : جلال اصفهانی و گاهی هم بیدل دهلوی .

۷ - غزل سیاسی- وطنی و سوسیالیست گرا : مضمون و محتوای مسائل حاد و به‌روزِ اجتماعی و وطن خواهی های علمدارانه است. از جمله برخی آثار عارف قزوینی ، فرخی یزدی ، ابوالقاسم لاهوتی ، غلامرضا قدسی و زنده یاد هوشنگ ابتهاج ( سایه ) .

۸ - غزلیات نو و معاصر : این نوع غزل را غزل تصویری یا مصوّر نیز نامیده‌اند. این نوع از غزل تحت تأثیر شعر نو پدید آمد. شاخصه های اساسیِ چنین غزلیاتی زبان تازه و امروزی و مردم پسند ، چیرگیِ تصاویر جدید و نو ، اوزان عروضی تازه و وحدت محتوایی است.نمونه هایی از این نوع غزل را در آثار هوشنگ ابتهاج ، منوچهر نیستانی ، سیمین بهبهانی ، حسین منزوی و محمد علی بهمنی می‌توان خواند.


در نهایت غزلی زیبا و عاشقانه از سعدی عزیز تقدیم :


همه‌عمر برندارم سَر ازين خُمارِ مستی
كه هنوز من نبودم كه تو در دلم نشستی

تو نه مثل آفتابی كه حضور و غيبت اُفتد
دگران روند و آيند و تو هم‌چنان كه هستی

چه‌حكايت از فراقت كه نداشتم وَليكن
تو چو روی باز كردی درِ ماجرا ببستی

دلِ دردمندِ ما را که اسیرِ توست یارا
به‌ نگاه ، مَرهمَی دِه چو به انتظار ، خَستی

گِله از فراقِ یاران و جَفایِ روزگاران
نه طریقِ توست سعدی ! کمِ خویش‌گیر و رَستی سعدی شیرازی



روحِ همگی این شاعرانِ بزرگوار در رحمت الهی شاد



- و اما بحث مهم الف و نون در ادب فارسی :

هر واژه‌ ای که به الف و نون ختم شود ؛ این الف و نون همیشه نشانه‌ی جمع نیست ؛ مثل این‌که هر وسیله‌ای که چرخ دارد ؛ که حتماً دوچرخه نیست. ممکن است الف و نون مفهومات و معانیِ دیگری را هم در خود داشته باشد . لذا الف و نون هم مثل برخی از حروفِ پَسوندیِ فارسی ، دارای انواعِ رویکردیِ مختلفی در کاربردها است :



۱- الف و نون جمع : دختران ، سواران ، درختان = دخترها، سوارها ، درخت ها .


۲- الف و نون شباهت :
کوهان( پُشتِ شتر که شبیه به کوه است) ، ماهان = شبیه ماه .


۳ - الف و نون نشانه‌ی زمان: بهاران، صبحگاهان. بامدادان. شامان .


۴ - الف و نون مکان : گیلان، ریگان ، مازندران.


۵ - الف و نون صفت و قیدساز : شتابان، خندان ، گریان ، دَوان ، حیران ، خُرامان. ( اغلب قیدِحالت هستند).


۶- یا اینکه این الف و نون خود جزوِ حروفِ اصلی ِ کلمه باشد مثل : جان . گران.


۷ - الف و نون نشانه‌ی نسبت : کاویان ، سیاوشان ، جانان ، کیان .



اگر در شعر زیبای خواهر عزیزمان افسانه بانو هم این الف و نون ها را که در قوافی بکار گرفته اند ؛ بررسی نمایید ؛ می بینید که برخی ازین الف و نون ها جزوِ حروفِ اصلیِ کلمه در قافیه‌پردازی نیستند ؛ بلکه الحاقی هستند و اگر تغییر یابند از جهت صحت قافیه‌نگاری ، بهتر است . بااجازه مابقیِ جوانبِ بررسیِ دلگویه ی ارزشمندتان را به اندیشمندانِ سایت می سپارم تا از قلمِ ایشان نیز بیاموزیم


از اطاله‌ی کلام عذرخواهم . برای خانوم پونه و جمیع انسان‌ها بویژه همگیِ شما شاعران سرزمین عزیزمان ایران ، آرزوی سلامتی و سعادت در سایه‌سارِ الطافِ یگانه‌خدا را دارم


در کُل غزل‌نگارِ خوبی هستید بانوجان



بااحترام - سه شنبه چهارم مهرماه ۱۴۰۲ ه . ش