حسرت

با سلام و عرض ادب خدمت بانو زند و شاعران و شعر دوستان نابی عزیز

امشب به حول و قوه ی الهی با نقد شعر <<حسرت>> در خدمت سروران ارجمندم هستم منتها احتمالاً عزیزان گرانقدرم فردا خواننده این نقد خواهند بود.

دلیل نوشتنم برای این نقد در وهله ی اول شخصیت مهربان و ادیب بانو زند هست که خواستم به نوعی از زحمات سرکار خانم نرگس زند تشکر کنم و نکاتی بود در شعر نیمایی ایشان که لازم بود به مخاطب ریزسنج این نکات بازنگری شود تا دقت و صرافت ایشان و تجاربی که به دست می آورند به این امید که مورد استفاده ایشان قرار بگیرد. البته بانو اشعار به مراتب قوی تری از ایشان خوانده ام به گونه ای که جسارت نوشتن را پیدا نکردم چرا که فهم شعر ایشان با توجه به نوع نگاه خاصی که داشتند برایم بسیار دشوار بود و اغلب اوقات این طور فکر می کنم که لازمه ی نوشتن برای یک اثر و نقد کردن این هست که ابتدای امر منتقد شعر را به خوبی درک کرده و فهمیده باشد. چه از نظر احساس و چه از نظر بازی های زبانی قلم شاعر را به خوبی شناخته باشد تا خدایی نکرده قلم شاعر تضییع نگردد و پیرامون آن شعر نیز منتقد حرف هایی برای گفتن داشته باشد.

در خصوص این شعر نقد فنی خواهیم داشت که به بررسی وزن شعر نیمایی محدود می شود و از نظر محتوا و سایر جهات در این نقد بحثی نمی شود که البته از این حیث نباید شعر از منظر مخاطبان گرانقدر دور بماند.

آنچه که بنده در تعریف وزن پیشتر خدمت سروران گرانقدرم بیان کرده بودم این بود که وزن نتیجه توالی و تکرار است. توالی و تکرار هر چیزی می تواند باشد. البته در وزن عروض این توالی و تکرار مربوط به می شود به هجاهای کوتاه و بلند.

اگر ما بخواهیم از منظر شعر کلاسیک به بررسی وزن بپردازیم با توجه به اینکه با یک شعر نیمایی و مدرن مواجه هستیم باید ابزار خود را با نگاه امروزی به وزن مدرن کنیم. ما در شعر کلاسیک اگر سابق بر این می گفتیم فلان جای شعر اشکال و ایراد وزنی دارد، حالا در این شعر کلاسیک لازم است به بررسی چگونگی این اشکال بپردازیم و با نگاه امروزی به شعر به این سوال پاسخ بدهیم که آیا آن اشکالی که سابق با نگاه کلاسیک اشکال وزنی وارد بوده است آیا باز هم اشکال و ایراد محسوب می شود و یا خیر و اگر آری این اشکال تا چه اندازه قابل مصالحه است؟

متاسفانه گاهی اوقات مشاهده می شود بعضی از منتقدین فرار رو به جلو دارند. آن ها مجبور هستند به سوالی که از ایشان نشده است پاسخ بگویند چون تا این اندازه مطمئن نیستند که حرف ها و صحبت هایشان تا چه اندازه می تواند درست باشد و خودشان نسبت به پاسخی که می دهند مطمئن نیستند. وقتی شما نتوانسته اید حتی خودتان را قانع کنید که مطالبی که با عنوان نقد برای دیگران بازگو می کنید تا چه اندازه درست هست و شما یک نگاه کامل و درستی از جریان شناسی شعر ایرانی ندارید از این واضح تر که حتی در شناسایی یک شعر نیمایی هم دچار مشکل می شوید و هیچ پاسخی برای حل چالش های آن ندارید. پس ناگزیر می بایست به ابزار فرار به جلو متوسل شوید. نگاهی که بنده به شعر و نقد و وزن و صورخیال دارم کاملاً شخصی است. بنده این نگاه شخصی را بدون هیچ چشم داشتی در اختیار عزیزان ارجمندم قرار می دهم و پذیرش نقطه نظراتم را به مخاطبان شعر و شعر دوستان گرامی هیچگاه تحمیل نمی کنم. چون هیچ ضرورتی نمی بینم که نگاه غیرتخصصی و اشتباه خود را به جامعه ی ادیب و فرهیخته تحمیل کنم و مادامی که متوجه نقصان نگاه و اشتباه بودن نظرات خود شوم بالطبع آن را می پذیرم. در عین حال می اندیشم که با نظرات و تجارب صاحب نظران گرانقدرم تعامل داشته باشم و از ایشان بیاموزم.

بر می گردیم به بحث وزن. بنده به خاطر مشغله های فراوانی که دارم متاسفانه هنوز فرصت نشده است آموزش بحر در شعر ناب را ادامه دهم. اما سعی بنده بر این هست که اگر انبساطی در زمان حاصل شود آن مباحث را سلسله وار برایتان بنویسم و منتشر کنم. این نقد هم به خاطر تخصصی بودن در وزن از این حیث ممکن است برای مخاطبان گرانقدرم دشوار به نظر برسد مخصوصاً اگر با وزن عروض آشنایی نباشد. که متاسفانه آنطور که شایسته است نیز موضوع آموزش وزن در شعر ناب پیگیری نشده است. به جز جناب آقای احسانی که به جلساتی را به آموزش وزن اختصاص دادند و از نظر بنده نیز در مقوله تقطیع بسیار عالی و کارآمد بود. بدون شک تکرار این سلسله جلسات می تواند مفید واقع گردد.

در این نقد متاسفانه نمی توانم به آموزش وزن بپردازم اما امیدوارم که مفید باشد و مورد استفاده قرار بگیرد.

تفاوت بحور رمل و هزج و رجز در چیست؟ رکن اصلی در رمل فاعلاتن، در هزج مفاعیلن و در رجز مستفعلن هست. اگر ما به این ارکان نگاه کنیم می بینیم که جایگاه هجای کوتاه در رکن فاعلاتن دومین هجا، در مفاعیلن اولین هجا و در مستفعلن سومین هجا است. آیا ما نمی توانیم بگوییم که جا به جایی در جایگاه هجای کوتاه منجر به بوجود آمدن این بحور شده است؟

در حقیقت اگر از نگاه توالی و تکرار بخواهیم به آن ها نگاه بیاندازیم، فارغ از نگاه شعر کلاسیک به وزن و زحافات، متوجه می شویم که توالی چهار بار رکن فاعلاتن با چهار بار رکن مفاعیلن و چهار بار رکن مستفعلن شباهت بسیار زیادی به هم دارند. به گونه ای که اگر ما از ابتدای سطرجزئی را حذف کنیم و به انتهای سطر ببریم، دومی حاصل می شود.

مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن :
الف) با انتقال <<فعل>> به انتهای سطر تبدیل می شود به : مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
ب) با انتقال <<فعولن>> به انتهای سطر تبدیل می شود به : فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن

بنابراین از دید شعر کلاسیک، قطعاً سه وزن فوق با هم متفاوت است و حتی زخافات آن ها نیز متفاوت است. اما با نگاه مدرن و با بهره بردن از ابزارهای امروزی شعر چطور؟ می دانیم که هر سه بحر هزج، رجز و رمل به یک دایره عروض اختصاص دارند. از طرفی در شعر نیمایی ابزاری داریم به اسم کوتاهی و بلندی مصرع ها و شاعر با استفاده از این ابزار می تواند مصرع های خود را کوتاه و بلند تلفظ نماید. و نکته ی مهمتر استناد به سخن رضا براهنی در کتاب <<خطاب به پروانه ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟>> شعر وابسته به اجرا است.

منطق درستی وابسته بودن شعر به اجرا همینجا کاملاً مشخص و مبرهن است که هر کدام از مخاطبان این صفحه که این شعر را بخوانند به نحوی متفاوت با دیگری خواهند خواند. بنابراین شعر وابسته به اجرا است و بالطبع موسیقی شعر نیز وابسته به اجرا است. بسته به اینکه مخاطب با چه کیفیتی شعر را بخواند موسیقی متفاوتی ایجاد می گردد.

موسیقی در شعر نیازمند کشف شدن است. درست مانند صور خیال که در شعر می بایست کشف شوند. گاهی و تنها فقط گاهی اوقات منتقدی پیدا می شود که به توضیح محتوا و صورخیال در شعر می پردازد و اغلب اوقات فهم محتوا و درک صور خیال بر دوش مخاطب شعر قرار دارد. متاسفانه و متاسفانه در خصوص درک موسیقایی شعر گاهاً خود منتقد نیازمند هست که موسیقی شعر برایش توضیح داده شود و اغلب اوقات از آن غفلت می شود. بنابراین در حیطه موسیقی شعر، با دشواری دو چندان کشف موسیقی بر عهده مخاطب است و این نوشته کوششی در جهت تسهیل کشف موسیقی خواهد بود.

با توجه به وابسته بودن شعر و موسیقی به اجرا مخاطب شعر این مجوز را دارد که برای کشف موسیقایی شعر، دو یا چند سطر را پیوسته اجرا کرده و یا یک سطر را چند بار بشکند و به معانی و موسیقایی بیشتری دست یابد.

سطربندی، نکته ای که اغلب به اشتباه برداشت می شود؛ دوستان! سطربندی برای ارائه تصویر غالب هست. در شعر مدرن چند لایه بودن و چند مضمون داشتن لازمه شعر امروز است. بنده در نقدهایم از تصویر اول در شعر صحبت کرده ام. شما برای رسیدن به تصاویر بیشتر، موسیقایی بیشتر، معانی بیشتر، لازم است نگاه خود را به سطرهای شعر عمیق تر کنید. نشانه شناسی در شعر این نیست که ما تصاویر مهم را حذف کنیم. بلکه به ما کمک می کند به شفافیت تصاویر برسیم و به شفافیت موسیقایی.

بپردازیم به شعر.

اینجا زمین : مستفعلن
در گیر ودار یک تب سرد است : مستفعلن / مفاعل (یا مستفعلن یا مفاعلن با توجه به اختیار بلند تلفظ کردن هجای کوتاه)/مفعول
اینجا زمین در گیر و دار یک تب سرد است : مستفعلن/مستفعلن/مستفعلن/مفعول

بنابراین ما برای این دو سطر حداقل چهار موسیقی متفاوت داریم. این است موضوع وابسته بودن موسیقی شعر به اجرا.

روی دل پیچک : مستفعلن/فع لن
گره خورده چشمان کال دختری تنها : مفاعیلن/مستفعلن/ مستفعلن/فع

روی دل پیچک گره خورده : مستفعلن/ مستفعلن/ فع لن
چشمان کال دختری تنها : مستفعلن/مستفعلن/ فع لن

می بینید که در خوانش نخست موسیقی از رکن مستفعلن دور شده است. اما با یک خوانش دیگر موسیقی شعر بدون اشکال به نظر می رسد. این هست معجزه ی تئوری وابسته بودن موسیقی شعر به اجرا. موضوعی که دیگر منتقدان هیچ پاسخی برایش ندارند جز اینکه با ابزار شعر کلاسیک بگویند وزن محل اشکال است. دوست عزیز! ما برای بررسی اشعار مدرن نیازمند هستیم ابزارهایمان را نیز مدرن و به روزنماییم.

اینجا هم چون بحث بنده در خصوص وزن شعر نیمایی هست بنده نخواستم به موضوع سطربندی بپردازم که کدام شکل نوشتاری فوق بهتر بود آیا نوع اول که امکان خوانش اشتباه توسط مخاطب وجود داشت یا آیا نوع دوم که امکان خوانش اشتباه کمتر هست. و بعد به این مصالحه برسم که شکل دوم بهتر است یا شکل اول. فعلاً چون نقد ما اختصاص یافته است به بررسی وزن شعر و نه موضوع سطربندی، می پذیریم که بنا به جهاتی که شاعر مدنظر قرار داده است، در مجموع مصالحه بر این بوده است که شکل نخست را برای شعرش به کار ببرد و ما می بایست از ابزار شعر مدرن که وابسته بودن موسیقی شعر به اجرا هست، برای درک معنا و موسیقایی این شعر بهره ببریم. پرداختن به مصالحه برای بعد، فعلاً این را از رضا براهنی عزیز به یادگار داشته باشید که شعر به اجرا وابسته است.

حال وهوای شهر بارانی است : مستفعلن مستفعلن مفعول
قلب جهان را آب ها برده : مستفعلن مستفعلن فع لن
دیوارهای سخت وبی احساس : مستفعلن مستفعلن مفعول

در کوچه ای بن بست ترک خورده : در خصوص این مصرع توضیحی می دهم. از منظر شعر کلاسیک بدون شک وزن این مصرع محل اشکال است اما با نگاهی به موسیقی در شعر مدرن با توجه به اینکه در واژه ی <<بن بست>> واج <<ت>> ساکن هست و شروع واژه ی بعدی یعنی واژه ی <<ترک>> با واج <<ت>> هست که محل تولید این دو صدا یکسان است. حذف واج <<ت>> از انتهای واژه ی <<بن بست>> با کمترین خسارت در انتقال معنا مواجه می شود لذا به این مصالحه می توان در قبال تداعی تصاویر و معانی بیشتر در شعر مدرن اندیشید. خب در شعر کلاسیک که بحثی نداریم اشکال وزنی است و تمام اما در شعر مدرن به دید مصالحه می توان به آن نگریست. اما اگر باز هم بخواهیم سخت گیری کنیم به عنوان مخاطب به عنوان راه حل دوم مصرع را دو پاره می کنیم. و قبل از پاره دوم دو هجای سکوت(دو ثانیه سکوت به جای دو هجای بلند) قرار می دهیم.
در کوچه ای بن بست : مستفعلن فع لن
--ترک خورده : مستفعلن فع لن

پر می کند فهم وخیالش را : مستفعلن مستفعلن فع لن
از اعتقاد سالها مرده : مستفعلن مستفعلن فع لن
در باورِفهمش نمی گنجد : مستفعلن مستفعلن فع لن
اینجا همان جای اهورایی ایست .؟ ( اینجا همان جای اهورایی ست : مستفعلن مستفعلن مفعول)
روی زمان با حسرتی سنگین : مستفعلن مستفعلن فع لن
دنبال ردّ پای آرامش: مستفعلن مستفعلن فع لن
خسته از این حال پریشانش: مستفعلن مستفعلن فع لن
پا روی باورها چنان لغزید: مستفعلن مستفعلن مفعول
انگار از کوه بر زمین غلتید : مستفعلن/فاعلات/مفعولن (با توجه به اختیارات استفاده از بحر مضارع در شعر نیمایی وزن این مصرع مطابق نظر اکثر نیمایی شناسان درست است)

حالا میان دره ای تاریک: مستفعلن مستفعلن مفعول
تنها پناهش تکه ای سنگ است : مستفعلن مستفعلن مفعول
بر روی او حک کرد با حسرت : مستفعلن مستفعلن فع لن

اینجا برای زندگی کردن چقدر تنگ است : دو پاره می کنیم
اینجا برای زندگی کردن چقدر : مستفعلن مستفعلن مستفعلن
تنگ است : مفعول

دو نکته پایانی : نکته اول اینکه در تقطیع های انجام شده با توجه به اینکه هجای کشیده در پایان مصرع هجای بلند قلمداد می شود تفاوتی میان <<مفعول>> با <<فع لن>> نیست.

نکته دوم: تقطیع های دیگری برای مصاریع فوق وجود داشت که با توجه به اختیار بلند تلفظ کردن هجای کوتاه، به منظور یکسانی تقطیع مصاریع اغلب ارکان را همان مستفعلن لحاظ کردم. اما با توجه به وزن <<مفعول فاعلات مفاعیلن فعل>> و اختیارات آن در شعر نیمایی و با توجه به وابسته بودن موسیقی شعر به اجرا می توانستیم اوزان و موسیقایی بیشتری استخراج نماییم که این مهم را به مخاطبان ارجمندم واگذار می نمایم. به همین اندازه کفایت می کنم.

با کمال تشکر و احترام