پست های وبلاگ

بهاء ولد در معارف كه مجموعه ي مواعظ و سخنان  اوست و حاصل  اوقات خلوت در درون دل و اوقاتي كه با انجمن بوده است؛ در ترجيح انديشه ي شهودي  و ذوقي(علم كشفي و راه  دل) بر انديشه ي استدلالي و عقلي(علم رسمي و راه عقل) ، مي گويد: « اكنون الله مي گويم يعني سمعم و بصرم و عقلم و روحم  دلم و ادراكم تويي اي الله از خلل و كمال اين معاني چه انديشم حاصل اين است كه با  همه چيزها بيگانه شدن لازم است و خاص مر تويي الله را لازم بودن حيّاً و ميّتاً و سُقماً و صِحّهً. اكنون اين راه  ما را جز به نور دل و ذوق نتوان رفتن و عقل عقلاي همه عالم از اين راه و از اين عالم ما بويي نبرده اند. »( معارف، 1352،ج 1: 7).  

       شبستري پس از ذكر مفاهيم و اصطلاحات منطقي و ناتواني و نارسايي آنان از درك حقيقت و خداوند ، مولانا وار به نقد تفكر فلسفي و منطقي مي پردازد و از منطقي و فلسفي مي خواهد كه راه دور و دراز عقل را رها كند و موسي سان عصاي استدلال و حجت عقلي و نقلي را بر زمين زند و به وادي ايمن كه مظهر و نماد معرفت باطني و شهودي(راه دل)است رو كرده ، بي هيچ گماني با نواي«انّي انا الحق»گوش جان را سيراب سازد:                                                                                          

رهي دور ودراز است آن رهـاكن                           چوموسي يك زمان ترك عصاكن

در آ در  وادي  ايمن زمـــــاني                            شنـو «انّـي  انا الحق»  بي گمان

(شبستري،1382: 77)

به محيط افكـن اي خـرد زورق                            جـــاي باطل نماند «جــاء الحق»

چند از آيـــات انفس و آفــاق                            «أَوَلَمْ يَكْــفِ» خــوان الاطــلاق

به دليلي،پسنديده نيست خداي                            تا چو هـــر جائيان روي هر جاي

نيست جائيت تـا به  هـر جايي                            همه جايـي تويــي چو  بر جايي

چـه كنــــد با دليل رأي العين                             وادي قـدس  وانگهـــي نعليــن

وقت «انّــي انـــا الله» آمد زود                             بنــه ازكف عصاي گفت و شنود

(شبستري،1365: 158)

«دراين مورد كه گنج عشق معشوق ازلي كه سالك راه معرفت وعشق عمري درپي بدست آوردن آن بيهوده گرد جهان گردان است؛دركنج ويرانه دل خود اوست،شيخ محمود شبستري درمثنوي عرفاني سعادت نامه،حكايت نمادين دلنشيني را ذكر مي كند:عاشقي با دل پر ازتب وتاب عشق،خدا را در خواب مي بيند،دامان او رامحكم مي گيرد ومي گويد:حالا كه تو را بدست آورده ام، به راحتي از تودست برنمي دارم. وقتي از خواب بلند مي شود ،مي بيند كه دامن خود را گرفته است.»                                                                                                                                                                   

 (توحيديان،1386:  124)

ديـد  يك عـاشق از دل  پر تــاب                         حضـرت حـق تعالي اندر خواب

دامنش را  گــرفت  آن غمــخـور                          كه ندارم مـن از تـو دست  دگر

چون درآمد زخواب خوش درويش                         ديد محكم گرفته  دامـن خويش

(شبستري،1365:  161)

شيخ باطن انديش شبستر در ادامه ي داستان مي گويد كه براي نيل  به شناخت معرفت حق تعالي، سالك و عاشق راه ، بايد به خود متوسّل شده و دامان خود را بگيرد و خدا را نه  با انديشه استدلالي و فلسفي؛  بلكه با بينش ذوقي و شهودي درمكتب دل خود  بجويد.[1] (توحيديان،1386: 124).                                                                                                        

دامـــن خويش را ز دست  مــده                       ســـر در آفـــاق هــرزه بيش منــه

هست مطلوب جـــانت اندر  پيش                      انــدر او  مي نگــــر از او منـديش

زآنكـــــه انديشه  دورت انــدازد                      دوست بــا غيــر  در نمـي  ســـازد

هركه از خويشتن شناخت شناخت                       خويش را از شنـاخت دور انـداخت

(شبستري،1365 :161).

شبستري همانند ساير اهل دل و اصحاب كشف و شهود از جمله سنايي[2] و ديگران ، با فلسفه و استدلال عقلي كه از يونان زمين است[3] ميانه ي خوبي ندارد و اعتقاد به اين دارد كه با عقل و منطق و استدلال يوناني ، نمي توان به حق تعالي ايمان آورد و به شناخت و درك حق و حقيقت نايل آمد:                      

به قيــاســـات عقــل يــونـانـي                        نــــرسد كس بـه ذوق ايمـــــاني

گــر بـه منطــق كسي ولـي بودي                        شيخ سنّت ابـــــو علــي بـــودي

عقل خودكيست تا به منطق و راي                        ره بـــرد تا جنـــاب پـاك خـداي

(شبستري،1365: 185).

  شبستري با اينكه با فلسفه و استدلال عقلي و طرفداران آن از جمله : ابوعلي سينا و ارسطو ميانه اي ندارد ، امّا معتقد است كه  سخن حق و حقيقت را بايد از هر كسي شنيد و پذيرفت هر چند كه فلسفي و اهل استدلال باشد:                                                          

   نتوان كـــــرد هيچ باطـل راست                         قايلش گر بــــوعلــي سيناست

بــــاز حق كــي شود بدان باطل                          كه ارسطـــو بـــود  بدان قايـل

حق حق است ارچه بوعلي گويد                          باطل است باطل ، ار  ولي گويد

(شبستري،1365: 187)

تنزيه و تشبيه از ديدگاه بهاء ولد و شبستري:                                           

        شيخ محي الدين ابن عربي در بحث از تنزيه و تشبيه بيشتر به اطلاق و تقييد مي انديشد، يعني تنزيه را معادل اعتقاد به مطلقيّت ذات حق مي داند. ذات مطلق هيچ نسبتي  و اضافه اي را پذيرا نمي گردد  و از همين رو براي ما قابل شناسايي نيست. تشبيه در اصطلاح شيخ محي الدين معادل تقييد است و ضد اطلاق (تنزيه). ابن عربي نخست نظر معتقدان به تنزيه را تخطئه مي كند و مي گويد تنزيه در هر حال خود مستلزم يك نوع تحديد و تقييد است. سخن گفتن در باره ي ذات حق خود ، به هر صورت كه باشد، در واقع محدود كردن اوست. به نظر ابن عربي قائلان به تنزيه محض يا جاهل اند و يا بي ادب. جاهلان فيلسوفان اند كه منكر شرايع الهي اند و بر اساس استدلال هاي عقلي بر نفي صفات از حق تعالي تأكيد مي ورزند. بي ادبان نيز معتزلي مذهبان اند كه  هر چند در كسوت اسلام اند اما پيروي فلاسفه مي كنند و آن آيه هاي قرآن را كه دلالت بر تشبيه دارد به هيچ مي گيرند...نظريه وحدت وجود ابن عربي مستلزم جمع ميان تنزيه و تشبيه است. آنگاه كه به ذات حق تعالي نظر كنيم او را منزّه از هر گونه وصف خواهيم يافت، چرا كه وصف تقييد است و اطلاق ذات هيچ گونه  قيد و حدّي را پذيرا  نيست. پس حق تعالي به لحاظ ذات منزّه و متعالي از همه ي اوصاف است. اما اگر به تجلّي حقّ در صُوَر ممكنات نظر كنيم، او را متّصف به صفات ممكنات خواهيم يافت. پس حق تعالي به لحاظ ذات منزّه و به لحاظ ظاهر و تجلّيات مشبّه است. پس تنزيه و تشبيه پشت و روي يك سكه است. ظهور حق در ممكنات همانا تقييد اوست و لازمه ي آن تشبيه است. و بطون حق كه همانا مرتبه ي اطلاق ذاتي اوست مستلزم تنزيه است. پس نه تنزيه محض درست است  و نه تشبيه صرف . درست آن است كه هم قائل به تنزيه باشيم و  هم قائل به تشبيه. ابن عربي در توجيه اين نظر به آيه ي قرآن استناد مي كند : « لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْي ءٌ وَ هُوَ السَّميع البَصيرُ» (ابن عربي،1386: 238-235).                                                                    

ما بين خداي قرآن با خداي عرفان، تفاوت هاست ، قرآن به تنزيه و اطلاق محض قائل است و مي گويد:« لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْي ءٌ وَ هُوَ السَّميع البَصيرُ» در حالي كه عرفان به تشبيه و تقييد يعني به تجلي حق در صُوَر ممكنات و اعيان ثابته قائل است ومي گويد:«همه چيز اوست».                                                

         بهاء ولد نيز همچون سنايي و ابن عربي و ديگر عرفا، به تنزيه مع التشبيه قائل بوده و مي گويد:«...باز نظر كردم الله در همه ي صنع ها تشبيه و تصوّر دارد، امّا بنده را زهره نيست كه صورت و تشبيه گويد الله را لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْي ءٌ وَ هُوَ السَّميع البَصيرُ اكنون حلول فعل بي فاعل و صنع بي صانع و مصنوع بي صنع مُحال بود پس وَهُوَ مَعَكُمْ اَيْنَما كُنْتُمْ درست مي شود.(معارف،1352: 5)                                                                                                

       شبستري نيز در ادامه ي سخن خود از درك حق و حقيقت ، ديدگاه دو انديشه و دو شخص متضاد از هم؛يعني: استدلال وفلسفه (عقل) وكشف و شهود(عشق) و حكيم فلسفي و عارف را در مورد اعتقاد به تشبيه و تنزيه خداوند كه از مكتب استاد خود ؛ يعني: محي الدين ابن عربي به ارث برده است، مورد مقايسه قرارمي دهد.« شبستري به نابينايي حكماي فلاسفه اشاره مي كند كه بر اساس دو چشم استدلال و قياس ، قايل به تشبيه تنها و تنزيه تنها در مورد خداوند هستند بنا به اعتقاد شيخ كمال دانش و بينش درتشبيه مع تنزيه است . همچنان كه حضرت امام جعفر صادق مي فرمايند :«الجمع بلاتفرقه زندقه والتفرقه بلاجمع تعطيل الجمع مع التفرقه» (تركه اصفهاني،1375: 70)                                                                                                         

زنابينـــايي آمـــــد راي تشبيـــــه                        زيك چشمـــــي است ادراكات تنزيه

 (شبستري،1382: 78)

          شبستري در مثنوي«سعادت نامه»، درمورد تشبيه و تنزيه و اثبات صفات حق و اينكه فلاسفه معتقد به تنزيه اند و متكلّمان اعتقاد به تشبيه دارند و درحالي كه درنظر وي تنزيه و تشبيه توأم اند،مي گويد:                                                                                                                          

...خود جـــــزاو نيست عارف ومعروف                      اوست وصف ، اوست واصف و موصوف

آنچه تـــو فهــم كــــــرده اي زصفات                     مُحْــــدَث است از چــه؟ازعظيـم الذّات

ذات  را  از  صفــــــات  دانستــــــي                      چـــه كنــــي ايــن چنيــن تــوانستـي

بلكـــــــه ذات و صفــات را ز افعــال                     فهــــــم كــــردي  ز  ايـــزد متعـــال

در حقيقـــــت مـــر ايــن طريق مجـاز                     نـــــردبــان پايــه ايـست  دور  و دراز

گــــرتــــو اين ره به عقـل خويش روي                    همچـو گـاو  خـراس  هــــــرزه  دوي

يا ز تعــــطيـــل در  ضـلال افتـــــــي                    يــــا ز تشبيــــه  در  وبـــــال افتـــي

فلسفـــي شـــــد معـــطّــل از تنــزيـه                    متــكلّـــــم   مشبّــــه  از  تشبيــــــه

وانكـه تشبيــــــه داشت يـــــا تعطيــل                    نيــــست بـــر جـــاده ي سواء سبيـل...

حــق از ايــــن هـر دو بــــر كـران آمد                    به حقيـقت نــــه ايــــن  نــه آن آمــد

(شبستري، 1365: 184-183)

           شبستري در حق اليقين در باب تشبيه و تنزيه گويد:«آن چنانكه توحيد ميان تشبيه و تنزيه است،يعني اثبات صفات حقيقي و نفي صفات سلبي كه:« لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْي ءٌ وَ هُوَ السَّميع البَصيرُ»، اعلي مراتب انسانيّت يعني مقام محمدي ميان نفي و اثبات است،يعني بقاي بعد الفناء كه:«فاستقم كما امرت»،«وبين المشرق و المغرب قبلتي»؛ و ايمان ميان نفي و اثبات:«واتّبع ما اوحي اليك من ربّك لا اله هو و اعرض عن المشركين»(همان: 310)                                 

         حكيم سنايي غزنوي نيز درنقش عارفي كه پيرو مكتب كشف و شهود است، طريقه ي عقل واستدلال را از ادراك حقيقت آن چنان كه بايد و شايد، عاجز و ناتوان مي داند و برخلاف فلاسفه كه به واسطه ي نابينايي به تنزيه تنها و تشبيه تنها معتقدند،توأمان به تشبيه و تنزيه خداوند معتقد است :             

هست در وصف او بـــه وقـــت دليـــــل                   نطــــق تشبيــه و خـــــــامشي تعطيـــل

(سنايي، 1377: 63)

       معتزله فرقه اي از متكلمين هستند كه لقاي حق را منكرند ومي گويند خداوند متعال را نه در دنيا مي توان ديد ونه در آخرت. گروه ديگر،اشاعره هستند كه معتقدند خداوند را در دنيا نمي توان ديد،امّا در آخرت مي توان ديد، به اعتبارآيه ي   « وُجُوه يومئذ ناضره  ا لي ناظره»(شبستري،1382: 164).              

       بهاء ولد  به عنوان يك عارف و صوفي راستين كه معتقد به  رؤيت الله در دنيا و آخرت(با بصيرت باطن  و بصيرت بصر بي حجاب) است، در مورد انكار رؤيت الله از جانب فرقه ي معتزله هم در دنيا و هم در آخرت مي گويد:« عجبم مي آيد از معتزلي كه منكرست مر رؤيت الله را گويد تصوّر نمي توانيم كردن پس وجود نبود مر رؤيت الله را گوييم اگرچه تصوّر نمي توانيم كردن، دليل آن نبود كه موجود نشود ،زيرا كه اين نظر ما موجود و مخلوق به فعل الله است اما نه متّصل به الله و نه منفصل است از الله و جز اين دو وجه در تصوّر ما نمي آيد با اين همه موجود است اين نظر ما به فعل الله همچنين حقيقت الله و صفات الله موجود است هر چند در تصوّر ما نمي آيد و همچنين است روح ما نيز.»(معارف،1352،ج1: 23).                                                        

       شبستري سلاح نقد و نكوهش خود را كه به سوي حكماي فلسفي نشانه گرفته بود، اين بارآن را برعليه مذهب معتزله به كار مي گيرد.«شيخ معتزله را كه معتقد به ديده نشدن خداوند دردنيا و آخرت هستند، به كور مادرزادي مانند مي كند،همچنان كه كور مادر زاد از ديدن صور و الوان موجودات بي نصيب است،معتزله نيز از معرفت حق بي نصيب اند و درمقابل آنان به عرفا و اهل كشف و شهود اشاره مي كند كه مي گويند دردنيا كه مقام و مرتبه علم است، مي توان به بصيرت باطن ،و در آخرت مي توان  به بصيرت بصر بي حجاب خدا را ديد:»(تركه اصفهاني،1375: 72-71).                                               

چو اكمه بي نصيب از هركمال است                          كسي كــاو را طريق اعتزال است

رمــد دارد دو چشم اهـــل ظاهر                            كــه از  ظاهـر نبينــد جز مظاهر

(شبستري،1382: 78)

       با تعمّق در آثار منثور و منظوم تعلیمی – عرفانی فارسی ، علي الخصوص معارف بهاء ولد (که بعد از آثار منثور خواجه عبدالله انصاری ، اطلاق شعر منثور عرفانی بر آن از هر جهت برازنده می نماید) و گلشن راز شيخ محمود شبستري(معرفت نامه ی عرفانی) ،مي توان چنين نتيجه گرفت كه  معرفــت و تفكـر ی كه عرفايي از جمله بهاء ولد  و شیخ محمود شبستری ، در آثار تعلیمی- عرفانی خود ، که با  تأسي از مكتب پيشينيان عرفاني از جمله : ابن عربي ، سنایی عطــار ، با آن  به ضديّت برخاسته است ،انديشه و تفکری نيست كه در آيات و روايات ديني اسلامي  و عرفاني عنوان مورد تمجيد و تكريم فراوان واقع گرديده،بلكه انديشه ای است كه عرفا خاستگاه آن را يونان زمين مي دانند كه بر خلاف انديشه و بينش كشفي و شهودي از اثر و معلول ،پي به مؤثر و علت  مي برد و ذات حق تعالي را معقول ،و اسما و صفات و آيات را محسوس مي داند و از راه اسما و صفات مي خواهد به  ادراك ذات باري تعالي پي برد، وگرنه بهاء ولد و شیخ محمود شبستری عرفاي قبل و بعد از آنان كه عمر خود را در راه عقل و خرد و مدرسه و استاد به سر برده اند، همگان را به عقل گرايي و خرد ستايي و دانش افروزي دعوت نموده اند.

 

---

حضــــــرت يكتــــــاي بـــــي همتــــــا بجـــــو

دست بگشــــــــــا دامــــــــــن خـــود را بگير

هــــــر چــــــه مي جـــــويي ز خــود جانا بجو

(ديوان،1385: 447).

شيج محمد اسيري لاهيجي:

و هـــــو معكـــــم چــــــو روز روشن است

او چو جــــان و جمله عالم چون تن است

زيــــــن معيّـــــت نيست جـــــــانت را خبر

از خــــــدا غافــــــل مشو اي بــــــي خبر

گــــــــر بــــه نفس خويشتن عـــارف شوي

زيـــــن معيّــــــــت آن زمان واقف شوي

نحــــــن اقـــــــرب از كتــــــاب حق بخوان

نسبت خــــود را به حــــــــق نيكـــو بدان

هست از جـــــان،حـــــــق به ما نزديكتر تر

ماز دوري گشتــــــه جويـــــان در به در

(اسرارالشهود،1365: 365-364)

شراب حكمت شرعي خوريد انـــدر حريم دين

كه محرومند از اين عشرت هوس گويان يوناني...

برون كن طوق عقلاني به سوي ذوق ايمان شو

چه باشد حكمـــت يونان بــه پيش ذوق ايمـــــاني

(ديوان:1385: 327-326).

عطار:           

...چو يونان آب بگرفتست خاك راه راه يثرب شو

كه يك چشمـــــان اين راهنــــــد ره بينان يوناني

(ديوان،1386: 832).

مثنوي«مفتاح الفتوح» اثري عرفاني است كه بنا به نظر صائب استاد پور جوادي، به اشتباه به عطار نيشابوري نسبت داده شده و حدود نيم قرن بعد از درگذشت عطار سروده شده است. مصنّف نامعلوم «مفتاح الفتوح»، طعنه اي به حكماي يو نان زمين مي زند كه از راه عقل مي خواستند به حكمت برسند. ولي اين حكما نمي دانستند كه وراي طور عقل هم طور ديگري است كه به آن عالم ولايت مي گويند و منظور از ولايت هم معناي صوفيانه ي آن است،نه معناي فقهي:                                                                                                                                                            

تـــــــو مشنــــــو نكتـــــه ي پيــــــران يونان

نــــــه ايـــــن قــــول خــــــدا دوران دونـــان

كــــــه ننهـــــد مـــــاوراي  عقــــــل طوري

كنـــــــد بــــر حــــــال خود زين گونه جوري

ولايـــــت بــــــرتـــــر از طـور عقول است

از اين معنـــــي كه عقلت بــــــوالفضول است

ولايت عالـــــم عشــــق است مـــــــــي دان

كه عقـــــل آنجــــــا بــــــود مدهوش و حيران

(پور جوادي،1385: 293-292)

همام تبريزي:

حكيمان در ره جانــــان ز برهاننـــــد سرگردان

نيابــــــي لذّت وجدان، ز حكمـــــت هاي يوناني

(ديوان،1370: 158)

حكيــــــم عقــــــل كــــز يونــــــان زمين است

اگـــــــرچه بـــــــر همـــــــــــه بالا نشين است

بهــــــــر جــــــــا شرع بر مسنــــــد نشينـــــد

كسش جـــــــــــز در بـــــــــرون در نبينـــــــد

(كليات،1377: 492)

 

منابع ومآخذ:

1-قرآن کریم

2-ابن عربي، 1386)،«فصوص الحكم»،در آمد،برگردان متن،توضيح وتحليل:محمد علي موحد و صمد موحد،چ دوم، تهران: نشر كارنامه

3- اسيري لاهيجي، شيخ محمد،(شارح گلشن راز)،(1365)،«مثنوي اسرارالشهود»،به تصحيح: دكتر برات زنجاني، چ اول، تهران: امير كبير

4- برزي،اصغر،(1376).«ديباچه اي برمباني عرفان وتصوّف»، بناب، انتشارات اعظم، چ اول

5-تركه اصفهاني،صاين الدين علي،(1375)،«شرح گلشن راز»،تصحيح وتعليق: دكتر كاظم دزفوليان، چ اول، تهران:آفرينش

6-پورجوادي،نصرالله،(1385)،«پژوهشهاي عرفاني،جستجودرمنابع كهن»(مجموعه يازده مقاله)،چ اول،تهران:نشر ني

7- پورنامداریان، تقی، حسینی موخر،سید محسن،(1382)، «بررسی جنبه های زیبا شناختی معارف بهاء ولد از دیدگاه صورتگرایی(فرمالیسم)»، فصلنامه ی علمی- پژوهشی انجمن زبان و ادبیات فارسی(پژوهش های ادبی)،سال اول شماره چهارم، 

1382

8- توحيديان، رجب،(1386)«دل محوري وسير وسلوك دروني در ديوان شاه نعمت الله ولي وديگرعرفا»،فصلنامه علمی- پژوهشی ادبيات فارسي دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوي،شماره دهم،                                                                        

9-جعفري،احمدعلي،(1386).«پاي چوبين عقل در ره عشق درادب فارسي»فصلنامه علمي-پژوهشي عرفان، دانشگاه آزاداسلامي واحد زنجان،سال چهارم1386،شماره سيزدهم،

10- چیتیک ،ویلیام،(1385)،«راه عرفاني عشق ( تعاليم معنوي مولوي) »، برگردان : شهاب الدين عباسي ، چ سوم تهران: نشر پيكان

11- خطيبي بخلي، محمد بن حسين(مشهور به بهاء ولد) ، 1352، معارف(دو جلدي)، به اهتمام: فروزانفر، چ دوّم، تهران: طهوري

12- رازي،شيخ نجم الدين(معروف به دايه)،(1384)،«مرصاد العباد»،باهتمام:محمدامين رياحي ،چ يازدهم ،تهران:علمي   وفرهنگي

13- راستگو،سيدمحمد،(1383)،«عرفان درغزل فارسي»، چ اول، تهران:علمي وفرهنگي

14-رحيميان،سعيد،(1383)، «مباني عرفان نظري»، چ اول ، تهران:سمت

15- زرین کوب،عبد الحسین،(1385)، ارزش میراث صوفیه،چ دوازدهم،تهران: انتشارات امیر کبیر

16- زرين كوب،عبد الحسين،1387، پله پله تا ملاقات خدا، چ بيست و هشتم، تهران: انتشارات علمي 

17-زرين كوب،عبد الحسين،(1386)،«جستجو در تصوّف ايران»،چ هشتم،تهران: امير كبير

18- سپهسالار اسفهسالار)، فريدون ابن احمد،(1387)، «رساله ي سپهسالار در مناقب حضرت خداوند گار»(قديمي ترين زندگي نامه ي مولوي)، مقدمه، تصحيح و تعليقات: محمد افشين وفايي، چ دوم، تهران: نشر سخن

19- سعدی،(1374)، کلیات، مقدمه و شرح حال: جلال الدین همایی، حواشی: محمود علمی(درویش)، چ اول، تهران: انتشارات جاودان

20-سنائي غزنوي،«حديقه»(1377)،تصحيح وتحشيه:سيدمحمدتقي مدرس رضوي،چ پنجم، تهران:انتشارات دانشگاه تهران

21-سنائي غزنوي،«ديوان»،مقدمه،شرح زندگي وشيوه سخن سنايي به قلم استاد:فروزانفر،باهتمام:پرويز بابايي،چ دوم،1385،

تهران: نگاه

22-سيد مظهري، منيره،(1386)،«تبيين تفاوت هاي دو حوزه ي معرفتي فلسفه و عرفان نظري»،»فصلنامه علمي-پژوهشي عرفان، دانشگاه آزاداسلامي واحد زنجان،سال چهارم،1386، شماره ي چهاردهم

23-شاه نعمت الله ولي،(1385)،«ديوان»،به كوشش:بهمن خليفه بنارواني، چ دوم ، تهران:طلايه

24-شبستري،شيخ محمود،(1382)،«گلشن راز»،« متن وشرح»براساس قديميترين ومهمترين شروح گلشن راز،باهتمام: كاظم دزفوليان، چ اول، تهران: نشر طلايه

25- شبستري،شيخ محمود،(1368)،«گلشن راز»،باهتمام: دكتر صمد موحّد،چ اول ،تهران: كتابخانه طهّوري

26-شبستري،شيخ محمود،(1365)،«مجموعه آثار»،باهتمام:دكتر صمد موحّد،چ اول ،تهران:كتابخانه طهّوري

27- عراقی، فخرالدین، «کلیات»،(1386)، به تصحیح و توضیح نسرین محتشم(خزاعی)چ سوم، تهران: زوّار

28-عطار،(1386)،«ديوان»به اهتمام:محمد تقي تفضلي،چ دوازدهم،تهران:علمي وفرهنگي

29- فروهر، نصرت الله،1387، كارنامه ي تصوّف، چ اوّل، تهران: نشر افكار 

30- مقامي، سهيلا،(1384)، فصلنامه علمي-پژوهشي عرفان، دانشگاه آزاداسلامي واحد زنجان،سال اول،1384، شماره چهارم

31-كاشانيها،زهرا،(1385)،«جستاري در معرفت وعرفان»فصلنامه علمي-پژوهشي عرفان، دانشگاه آزاداسلامي واحد زنجان،سال دوم،هشتم،

32-لاهيجي گيلاني،شمس الدين محمد،(1381)،«شرح گلشن راز(مفاتيح الاعجاز)»پيش گفتارو ويرايش:عليقلي محمودي بختياري، چ دوم، تهران: نشرعلم

33- ماير،فريتس ،(1382)، بهاء ولد(زندگي وعرفان او)، ترجمه ي:مريم مشرّف، چ اوّل، تهران:مركز نشر دانشگاهي  

34- مرقي كاشاني،افضل الدين محمد(بابا افضل)،(1366)،« مصنفات» ، به تصحيح مجتبي مينوي و يحيي مهدوي، چ دوم، تهران: خوارزمي

35-مرتضوي،منوچهر،(1384)،«مكتب حافظ»،چ چهارم،تبريز: انتشارات ستوده

36- وحشي بافقي،(1377)،«كليات ديوان»، مقدمه: سعيد نفيسي،حواشي: محمود علمي(درويش)، چ هفتم،تهران: انتشارات جاويدان

37- همام تبريزي،(1370)،«ديوان» ، به تصحيح: دكتر رشيد عيوضي،چ دوم،تهران: نشر صدوق