پست های وبلاگ

دوایر عروضی

از لغت نامه دهخدا

دوایر عروضی. [ دَ ی ِ رِ ع َ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) دوایر عروضی . علم عروض از علم موسیقی استخراج و تدوین شده و همانطور که در موسیقی قدیم الحان و نغمات را به ملاحظه ٔ تناسب آنها با یکدیگر، به دستگاهها و دسته های گوناگون تقسیم و هردسته را در دایره ای جمع کرده اند در عروض نیز چند بحر متناسب را در جزو یک دستگاه آورده و آن را دایره نامیده و برای هر دایره اسمی مخصوص وضع کرده اند. به این ترتیب که دایره را با ترسیم اقطاری بر چند بخش کرده و بر محیط دایره در هر بخش یکی از ارکان سبب و وتد و فاصله را با حروف «ف ع ل » یا کلماتی که نتیجه ٔ همان حروف است نوشته و مبداء انشعاب هر بحری را تعیین کرده اند چنانکه از هر کدام از ارکان آغاز کنی یکی از بحور مربوط به آن دایره استخراج می گردد. عروض فارسی از عروض عربی گرفته شده و در عروض عربی به قول خلیل بن احمد و پیروانش 15 بحر و به عقیده ٔ ابوالحسن اخفش و عروضیان متأخر 16 بحر وجود دارد که جمعاً دوایرپنجگانه ٔ عروض تازی را به شرح زیر تشکیل داده اند:
1- دایره ٔ مختلفه ؛ مرکب از سه بحر طویل ، مدید و بسیط.
2- دایره ٔ مؤتلفه ؛ که از دو بحر وافر و کامل تشکیل یافته است .
3- دایره ٔ مجتلبه ؛ که از سه بحر هزج ، رجز و رمل تشکیل یافته است .
4- دایره ٔ مشتبهه ؛ که از شش بحر سریع، منسرح ، مقتضب ، مضارع ، مجتث و خفیف تشکیل یافته است .
5- دایره ٔ متفقه یا متقارب ؛ که به نظر خلیل بن احمد تنها بحر متقارب است و بنا به قول ابوالحسن اخفش دو بحر متقارب و متدارک می باشد.
- دوایر عروض پارسی ؛ از 16 بحر عربی 5 بحر طویل ، مدید، بسیط، وافر و کامل را به علت سنگینی و ناخوش آیندی وزن و آهنگ ، و عدم تطابق با ذوق فارسیان و ایرانیان حذف و سه بحر جدید که به نام بحور مستحدث معروفند؛ یعنی بحرهای غریب ، قریب و مشاکل را به 11 بحر تازی افزوده بحور 14 گانه ٔ فارسی را تشکیل داده و آنها را در دوایر چهارگانه ٔ زیر گرد آورده اند: 1- دایره ٔ مؤتلفه ؛ مرکب از بحور رجز، رمل ، هزج . 2- دایره ٔ متفقه ؛ همان دو بحر متقارب و متدارک عربی . 3- دایره ٔ مختلفه ؛ مرکب از بحور منسرح ، مقتضب ، مضارع و مجتث . 4 - دایره ٔ منتزعه ؛ مرکب از دو بحر سریع و خفیف تازی و سه بحر غریب ، قریب ، و مشاکل مستحدث فارسی . به نوشته ٔ معیار الاشعار سه دایره ٔ خاص فارسی که در عروض عرب وجود ندارد به شرح زیر است :
دایره ٔ اول ، دایره ٔ «مجتلبه ٔ زائده ٔ مزاحفه » که شامل اوزان ذیل است : 1- هزج مکفوف (مفاعیل چهار بار). 2- رجز مطوی (مفتعلن چهاربار). 3- رمل مخبون (فعلاتن چهار بار).
دایره ٔ دوم ، دایره ٔ «مشتبهه ٔ مزاحفه » شامل اوزان ذیل : 1- سریع مطوی (مفتعلن مفتعلن فاعلات ). 2- منسرح مطوی (مفتعلن فاعلات مفتعلن ). 3- مقتضب مطوی (فاعلاتن مفتعلن مفتعلن ). 4- قریب مکفوف (مفاعیل مفاعیل فاعلات ). 5- مضارع مکفوف (مفاعیل فاعلات مفاعیل ). 6- خفیف مخبون (فعلاتن مفاعیلن فعلاتن ). 7- مجتث مخبون (مفاعلن فعلاتن فعلاتن ).
دایره ٔ سوم ، دایره ٔ «مشتبهه ٔ زایده »که وزنهای مثمن ذیل را شامل است : 1- منسرح مطوی (مفتعلن فاعلات 2 بار). 2- مضارع مکفوف (مفاعیلن فاعلات 2بار). 3- مقتضب مطوی (فاعلاتن مفتعلن 2 بار). 4- مجتث مخبون (مفاعلن فعلاتن 2 بار).5- وزن مهمل (فاعلات مفاعیل 2 بار).
به طور کلی دوایر عروضی اصلی متداول و مستعمل فارسی را برحسب تعداد و نظم هجای بلند و کوتاه آنها می توان 15 دایره یا سلسله شمرد جمعاً با 52 بحر اصلی به شرح زیر:
دایره ٔ اول ، 16 هجا دارد(12 بلند و 4 کوتاه ) که سه بحر زیر از آن بدست می آید:1- رجز (4 بار مستفعلن). 2- رمل (4 بار فاعلاتن). 3 - هزج (4 بارمفاعیلن ) که به سبب سنگینی وزن در فارسی کمتر بکار می رود.
دایره ٔ دوم ، نیز16 هجا دارد(8 بلند و 8 کوتاه ) که 3 بحر ذیل از آن بدست می آید:1- هزج اخرب مکفوف سالم ضرب (مفعول مفاعیل مفاعیل مفاعیلن ) که صورت اصلی آن به سبب سنگینی وزن کمتر ولی با حذف هجاهای آخر بیشتر استعمال دارد.2- رجز مثمن مطوی (4 بار مفتعلن). 3- رمل مخبون (4 بار فعلاتن).
دایره ٔ سوم ، نیز 16 هجا دارد(8 بلند و 8کوتاه ) و از آن 6 بحر حاصل شود: 1- منسرح مطوی (مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلن ). 2- خفیف مثمن مخبون (فعلاتن مفاعلن 2 بار). 3- مضارع مثمن مکفوف محذوف (مفاعیل فاعلات مفاعیل فاعلن ).4- مضارع مکفوف اخرب (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلاتن ) که به سبب سنگینی وزن غالباً با حذف جزء آخر به صورت (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلان ) درمی آید و مضارع اخرب مکفوف محذوف نامیده می شود و خود از رایج ترین اوزان شعر فارسی است . 5- مقتضب مطوی (فاعلات مفتعلن 2 بار). 6- مجتث مخبون (مفاعلن فاعلاتن ) که از مبتدعات عروض دانان ایرانی است .
دایره ٔ چهارم ، مرکب از 16 هجا(8 کوتاه و 8بلند) که 5 بحر از آن حاصل شود. 1- رمل مشکول (فعلات فاعلاتن 2 بار) 2- هزج مقبوض مکفوف محذوف یا مقصور (مفاعلن مفاعیل مفاعلن فعولن یا مفاعیل ) که گاهی با حذف هجای کوتاه آخر مفاعیل ، نیمه ٔ اول مصرع به صورت (مفاعلن فعولن مفاعلن فعولن ) درمی آید. 3- رجز مخبون مطوی (مفاعلن مفتعلن 2 بار) 4- هزج مکفوف مقبوض (مفاعیل ُ مفاعلن 2 بار). 5- رجز مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلان 2 بار).
دایره ٔ پنجم ، نیز 16هجایی است(8 کوتاه و 8 بلند) که دو بحر از آن استخراج می شود: 1- رجز مخبون (مفاعلن 4 بار). 2- چهار بار فاعلات که یا با حذف هجای آخر به صورت (فاعلن ) و یا با ادغام به صورت (فاعلاتن ) درمی آید.
دایره ٔ ششم ، 12هجایی است(6 کوتاه و 6 بلند) و خود شامل دو بحر است: 1- متقارب (فعولن 4 بار). 2- متدارک (فاعلن 4 بار).
دایره ٔ هفتم ، نیز 12هجایی است(6 کوتاه و6 بلند) و 6 بحردارد: 1- سریع مطوی موقوف . (مفتعلن مفتعلن فاعلات ). 2- قریب مخبون (فعلاتن ، فعلاتن ، مفاعلن ).3- قریب مکفوف (مفاعیل مفاعیل فاعلات ). 4- قریب اخرب مکفوف صحیح ضرب و عروض (مفعول مفاعیل مفاعیلن ). 5- خفیف مخبون (فعلاتن مفاعلن فعلاتن ). 6- مشاکل مکفوف مقصور یا محذوف (فاعلات مفاعیل مفاعیل - یا فعولن ) این دایره نیز برساخته ٔ ایرانیان است .
دایره ٔ هشتم ، از 20 هجا تشکیل یابد(12 کوتاه و 8 بلند) و خود شامل دو بحر است:1- کامل مثمن (متفاعلن 4بار). 2- وافر مثمن (مفاعلتن 4 بار).
دایره ٔ نهم ، 16هجایی است(6 کوتاه و 10 بلند) و خود از 4 بحر تشکیل شده است: 1- هزج مثمن اشتر صدر سالم عروض (مفاعلن مفاعیلن 2 بار). 2- رمل مکفوف و سالم (فاعلات فاعلاتن 2 بار). 3- رجز مخبون وسالم (مفاعلن مستفعلن 2 بار). 4- رجز سالم و مخبون (مستفلن مفاعلن 2 بار).
دایره ٔ دهم ، که 16 هجا دارد(6 کوتاه و 10 بلند) و 5 بحر از آن بدست می آید: 1- مضارع مثمن مقبوض (مفاعلن فعلاتن 4 بار). 2- خفیف سالم صدر و مخبون عروض (فاعلاتن مفاعلن 2 بار). 3- مقتضب مطوی سالم ضرب و عروض (فاعلات مستفعلن2 بار). 4- مقتضب مخبون صدر و سالم عروض (مفاعیل مفتعلن 2 بار). 5- قریب مثمن مکفوف صدر و سالم عروض (مفاعیل فاعلاتن 2 بار).
دایره ٔ یازدهم ، که باز 16هجایی است(8 کوتاه و 8 بلند) و خود سه بحر را در بردارد: 1- مقتضب مخبون صدرین مطوی ضربین (مفاعیل مفتعلن 2 بار). 2- بحر مشاکل (فاعلات مفاعلن ). 3- مجتث مشکول صدر (مفاعل فاعلاتن 2 بار).
دایره ٔ دوازدهم ، باز 12هجایی است(4 کوتاه و 8 بلند) مرکب از 4 بحر: 1- منسرح مسدس مطوی حشو (مستفعلن فاعلات مستفعلن ). 2- خفیف مسدس مخبون (فاعلاتن مفاعلن فاعلاتن ). 3- منسرح مسدس مرفوع (مستفعلن مفعول مستفعلن ). 4 - غریب مخبون عروض (فاعلاتن فاعلاتن مفاعلن ).
دایره ٔ سیزدهم ، 12هجایی است(8 کوتاه و 4 بلند) و فقط یک وزن از آن درآید:متدارک مخبون (فعلن 4 بار).
دایره ٔ چهاردهم ، 14هجایی است(4 کوتاه و 10 بلند) و 5 بحر ازآن بیرون آید: 1- بسیط (مستفعلن فاعلن 2 بار). 2- مدید (فاعلاتن فاعلن 2 بار). 3- طویل (فعولن مفاعیلن 2 بار). 4- مقلوب طویل (مفاعیلن فعولن 2 بار). 5- عمیق (فاعلن فاعلاتن 2بار) که دو بحر اخیر برساخته ٔ ایرانیان است.
دایره ٔ پانزدهم ، بحر ترانه ، که از ساخته های ایرانیان است و گویند رودکی نخستین بار آن را از کودکی کوزباز آموخت و بکار برد و اهل عروض آن را به وسیله ٔ زحافات و علل از بحر هزج استخراج کرده اند و اصل آن را (مفعول ُ مفاعلن مفاعیلن فع)دانسته اند و در کتب عروض با توجه به اختلافات جزیی 16 نوع از آن را ضبط کرده اند که 8 نوع از شجره ٔ اخرب و 8 نوع از شجره ٔ اخرم می باشد. (از المعجم صص 68 - 96 و بدیع و عروض و قافیه تألیف استاد همایی صص 119 - 121 و وزن شعر فارسی تألیف دکتر خانلری صص 133 - 173 و یادداشت مؤلف ). رجوع به ماده ٔ عروض و بحر و بحور شود