پست های وبلاگ

 

"يامن هو في علوّه كائن , ويامن هو في علمه محيط , ويامن هو في عزة لطيف , ويامن هو في فعله حميد , ويامن هو في مجده منير , برحمتك ياأرحم الراحمين".

 

در پیگیری آموزش ها برای شاعران عزیز پس از آموزش اوزان برای تمام سطوح و آرایه ها ی ادبی اکنون لازم است سراغ قالب ها ی شعر فارسی برویم .

بعضی از شاعران عزیز هستند که با وجود علم خوبی که دارند و یا قدرت بیانی که دارند بازهم در پیچ و خم قالب ها استعداد خود را گم میکنند . با اینکه استعدادشان بسیار است ولی نمیتوانند با قالبی که انتخاب کرده اند ارتباط مثبتی را برقرار کنند .

از این رو بر آن شدم تا قالب ها و سبک های شعر فارسی را تا جایی که بلد هستم و تا جایی که از آنها شنیده ام را در جایی جمع آوری کنم .

 

◄ یک خواهش : یک خواهشی که از دوستان دارم :  لطفا از اسمی که به سبک ها و قالب ها میدهیم ایرادی نگیرند که بحث ما خارج از آن است برای مثال ما شعر زلال را هم در بین قالب ها می آوریم حال چه بزرگان آن را قالب بدانند یا خیر و قصد ما تنها و تنها شناخت است نه اینکه نظری شخصی بر آن بیافزایم . با سپاس

تذکر1 : در طول مباحث به مواردی برخورد خواهیم کرد که تا به حال نشنیده ایم و یا ممکن است درک آن سخت باشد پس من برداشت شخصی خودم از آن قالب ها را خواهم نوشت که به درک آن کمکم میکند پس ممکن است مطالب این مقاله خارج از کتب باشد و یا دچار مشکلاتی علمی باشد که از اساتید خواهش میکنم اگر چنین مواردی مشاهده کردند راهنمایی و بزرگواری خودشون را از ما دریغ  نکنند.

 

تذکر2 : تمامی مطالب نوشته شده توسط اینجانب احمدرضا توجهی است که با خواندن و مطالعه و تجربه ؛ آنها را بدست آوردم پس مطالب از جایی برداشت نشده و مانند همیشه هر گونه کپی برداری از این نوشته ها بلا مانع است به یکی از دو شرط اینکه یا نام نویسنده ذکر شود و یا قصدتان آموزش به دیگران باشد .

اکنون با نام و یاد خداوند بلند مرتبه آغاز میکنیم .

اگر بخواهیم قالب ها را به دو دسته ی بزرگ تقسیم کنیم به نظر من باید آن ها را عضو دو خانواده ی قالب های کلاسیک و قالب های جدید (نو) بدانیم .

تعریفی از قالب ارائه دادن شاید زیاد کار سختی نباشد و در واقع باید همان شکل شعر را بگوییم . میگویند که قالب ها بر اساس این تعریف دارای دو نوع ویژگی هستند اول شکل ظاهری و دوم شکل درونی یا همان شکل ذهنی .

قالب ظاهری عموما شامل وزن ( یا بی وزنی ) ، تساوی مصراع ها و یا بلند ی و کوتاهی آنها ، قافیه ها ( در صورت وجود ) و صداها و حرکات ظاهری و ... میباشد .

در شعر کلاسیک قالب ها بر اساس شکل ظاهری است که قافیه به شعر میدهد و شکلی گرافیکی و معین برای آن به کار میرود.

اما در شعر جدید یا شعر نوی فارسی عنصر درونی و بسیار مهم تر و عمیق تر وجود دارد که همان شکل ذهنی (درونی ) است. شکل ذهنی در واقع حرکت اشیاء و احساس ها بر روی یک منحنی زیبا به نام شعر است . شکل ذهنی درواقع به یک شکل نظم و یک پارچگی خاص میبخشد و شعر را دارای وحدت و استحکام میکند .

ما در طی مباحث آموزشی از وزن گفته ایم و از قافیه هم خواهیم گفت ولی همان شکل ذهنی که در نزد خود دارید از قافیه کافی است تا ما مبحث قالب ها را ادامه بدهیم .

حال ابتدا به سراغ قالب های شعر کلاسیکی میرویم . و به ترتیب نام میبریم و اندکی توضیح میدهیم و شکلی گرافیکی برای آن رسم میکنیم .

((((( الف : قالب های کلاسیک ))))) :

 

(((1.قالب مثنوی ))) :

 

قالبی زیبای شعری که اکثر شاعران عزیز با آن آشنا هستند که در هر بیت هر دو مصراع موجود باهم هم قافیه هستند .

شکل گرافیکی مثنوی : (توجه : علامت ها ی جلوی هر بیت ار الان تا آخر مقاله نشانه ی قافیه هستند. )

________# __________#

________$ __________$

________◘ __________◘

________♦ __________♦

....

از جمله مثنوی سرایان اولیه و  معروف میتوان به حضرت فردوسی (شاهنامه ) ، حضرت رودکی (کلیله و دمنه ) ، ابو شکور بلخی ( آفرین نامه )  اشاره داشت و همین طور میتوان از مولانا و جامی  و نظامی و ... نیز نام برد .

نمونه ای از مثنوی :

به دشمن برت استواری مباد / که دشمن درختی است تلخ از نهاد

درختی که تلخش بود گوهرا / اگر چرب و شیرین دهی ور مرا

همان میوه ی تلخت آرد پدید /  از او چرب و شیرین نخواهی مزید ... (ابو شکور بلخی )

 

((( 2. قصیده ( چکامه ) ))) :

 

قصیده از قالب های رایج و زیبای شعر فارسی است . قصیده معمولا بسیار بلند است و به طور معمول کمترین تعداد ابیات قصیده را 14 یا 15 بیت قرار داده اند .

قصیده بیشتر دارای درون مایه های مدح، ذم، سوگواری، بزم، وصف طبیعت ، موعظه  و ... است .

در این نوع شعر مصراع اول با تمامی مصراع های زوج هم قافیه میباشد . بعدا متوجه میشویم که قالب غزل هم شباهت بسیاری به قصیده دارد ولی تفاوت هایی دارد که این دو قالب را از هم جدا می سازد . که در ادامه به آنها اشاراه ای خواهیم داشت .

شکل گرافیکی قصیده :

_______# ______#

_______   ______#

_______   ______#

....

_______   ______#

 

بد نیست بدانیم از این رو که در این گونه شعر نظر شاعر اغلب به شخص و مقصودی معیّن توجّه دارد آن را قصیده یعنی مقصود نام داده اند.

در جایی خواندم که قصیده به دوران جاهلیت اعراب بر میگردد. ولی در شعر فارسی باید در قرن 3 جستجو شود و دورانی را که اوج شکوفایی قصیده بر میگردد را باید تا قرن ششم هجری بدانیم ( در روز گار سامانیان و غزنویان و سلجوقیان ) ( با انقلاب و تحول ناصر خسرو برای مدح مبانی اعتقادی اسماعیلیان و همچنین سنایی بعد از وی مضامین دینی و و عرفانی و قلندریات و .. را وارد کرد که این شیوه توسط امثالی چون عطار و شمس غربی و اوحدی و .. . دنبال شد.  )   .

دلیلش واضح است که از قرن هفتم به دربارهای مقتدری که در ایران وجود داشت به تدریج نابود و تحلیل رفت و این مدیحه سرایان را کم کار تر کرد و قصیده را به ضعف و زوال نزدیک کرد . اما از قرن نهم به بعد با دادن مضامینی از قبیل تجلیل و ستایش اولیای دین موضع قصیده ها جانی دوباره گرفت اما باز هم به شگفتی های قبل از خود نرسید . اما با تدبیر و خرد امثالی چون ملک الشعرای بهار در عصر اخیر مضامین اجتماعی و سیاسی در قصاید شاعران رنگ تازه ای به قصیده داد و میتوان گفت که قصیده جانی دوباره گرفت .

← در قصاید اغلب چهار بخش مشخص است . 1. تشبیب (نسیب و تغزل) 2. تخلص 3. مدح 4.دعای تأبید

شروع قصیده که اغلب وصف طبیعت یا شرح وصال و فراق معشوق است را تغزّل (شعر عاشقانه گفتن ) نسیب ( شعر لطیف درباره ی زنان گفتن ) و تشبیب ( احوال و ایام جوانی را گفتن ) میگویند .

پس از چند بیت شاعر تغزل را به مدح میکشاند که  این قسمت را "تخلص" میگویند « مهارت شاعر در پیوستن بخش مقدمه قصیده به مدح، و ظرافتی که در این مورد به کار می‌برد "حسن تخلص" نامیده می‌شود. » پس از مدح که قسمت اعظم قصیده را تشکیل می‌دهد،شاعر قصیده را با دعای تأبید به پایان می‌برد، یعنی برای ممدوح خود آرزوی جاودانگی می‌کند، که به این قسمت نیز"شریطه" می‌گویند .

خیلی از قصاید که مخصوصا وقتی که موضوع آن مدح  و ستایش نیست بدون تشبیب و تغزل سروده شده اند برای همین گفتیم «اغلب» دارای 4 ویژگی بالا هستند که البته یادمان نرود که چنین قصیده ای را "قصیده ی محدود " یا "قصیده ی مقتضب " مینامند.

نمونه ای از قصیده :

اگر چه در ره هستی هزار دشواریست/چو پر کاه پریدن ز جا سبکساریست

به پات رشته فکندست روزگار و هنوز/نه آگهی تو که این رشتهٔ گرفتاریست

...

چراغ دزد ز مخزن پدید شد، پروین / زمان خواب گذشتست، وقت بیداریست ( پروین اعتصامی )

 

((( 3.غزل ))) :

کلمه ی غزل در اصل لغت به معنای حدیث عشق ، عاشقی کردن و ... است و در اصطلاح ادب فارسی غزل قالبی از قالب های کلاسیکی شعر فارسی است . که در آن مانند قصیده که در مورد دوم به آن شاره کردم مصراع اول و  مصراع های زوج هم قافیه هستند و معمولا ابیات آن میان 5 الی 12 میباشد البته بیشتر هم دیده شده است ولی ما به طور معمول را میگوییم .

 

از آنجایی که این گونه شعر اغلب دارای سخنان عاشقانه بوده است شاعران فارسی و بزرگان ادبی آن را غزل نامیده اند اما به مرور زمان مفاهیم عرفانی و اخلاقی و ... نیز وارد غزل شدند، پس با برخی از آن ها باید آشنا شویم منتها قبل از آن باید به شکل گرافیکی غزل تسلط پیدا کنیم .

شکل گرافیکی غزل :

__________$ _________$

__________   _________$

__________   _________$

...

حال نوبت آن است که برخی از انواع غزل ها را بگوییم :

1. غزل عاشقانه : غزلی که تنها در آن مضامینی عاشقانه به کار رفته است که انوری در قرن ششم هجری آن را جانی تازه بخشیده و سعدی آن را به کمال و شکوفایی خود رسانده است .

2. غزل عارفانه : غزلی است که تنها در آن مضامینی عارفانه  به کار رفته باشد که حضرت سنایی غزنوی اولین کسی است که مفاهیم عارفانه را در غزل آورد و پس از وی عطار نیشابوری و مولوی بلخی و فخرالدین عراقی غزل عرفانی را رشد و تکامل بخشیدند. اما اوج غزل عارفانه در دستان مبارک حضرت مولوی است.

3.غزل تلفیقی: غزل تلفیقی در واقع آمیخته ای از موارد یک و دو است و تلفیق مضامین عاشقانه و عارفانه در یک شعر است که بزرگانی چون اوحدی مراغه ای و خواجوی کرمانی و ... از سرایندگان این نوع غزل بودند و اوج شکوفایی و کمال آن در دستان حضرت حافظ قرار دارد .

4. غزل قلندری : «در این نوع غزل شاعر به وصف رندی، تظاهر به باده پرستی، لاابالی‌گری، طعن و کنایه به صوفیان و زاهدان ظاهر پرست می‌پردازد و خود را در معرض ملامت قرار می‌دهد. و گستاخانه اعتراضات و حقایقی که کس جرئت بیانش را ندارد بر زبان مست یا رند یا دیوانه و یا شوریده‌ای جاری می‌کند.» در شعر شاعرانی چون خاقانی و شاه نعمت الله ولی و حتی سعدی و حافظ و ... نیز میتوانیم این نوع غزل را ببینیم .

5.غزل سیاسی وطنی : این نوع غزل همانطور که از اسمش پیداست مسائل مهم اجتماعی و حتی اقتصادی را به زبان شعر بیان میکند پس از این رو میتوان شاعران بزرگی چون سعدی و حافظ را هم از اعضای این دسته دانست . اما درقرون اخیر هم میتوان به شاعرانی که در شعر خود از مضامینی چون آزادی، وطن، نقد حاکمیت، فقر اجتماعی، قانون ، حقوق اجتماعی  و... نیز که درون مایه های این نوع شعرند ؛ اشاره کرد که از آن جمله میتوان به هوشنگ ابتهاج و ملک الشعرای بهار و ... را نام برد.

6.غزل مضمون : این نوع شعر شعری است که شاعر در آن میکوشد تا از مضامین تازه و نازک استفاده کند که شامل ثبت و نوشتن لحظه ها و صحنه های دقیق و کشف ارتباطهای عجیب میان اشیاء از ویزگی های این غزل است که در عصر صفویه بسیار رواج داشته است . از جمله شاعرانی که از این نوع شعر استفاده کرده اند میتوان به صائب تبریزی و بیدل دهلوی که اغلب از سبک های هندی استفاده میکردند نام برد.

از دیگر غزل ها میتوان به غزل نو و غزل حماسی و غزل پست مدرن و ... نام برد .

نمونه ای از غزل :

زان یار دل نوازم شکری است با شکایت / گر نکته دان عشقی بشنو تو این حکایت

بی مزد بود ومنت هر خدمتی که کردم / یارب مباد کس را مخدوم بی عنایت

....

عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ / قرآن زبر بخوانی در چهارده روایت ( حافظ )

 

{{{ ← تفاوت میان غزل و قصیده → }}} :

 

یکی از تفاوت های غزل و قصیده را در تعداد ابیات دانسته اند اما همان طور که دیدید امکان اشتراک در بین آن زیاد است و برخی هم تفاوت را در این دانسته اند که در غزل از کلمات خشن و استوار استفاده نمیشود ولی در قصیده از این جور واژگان استفاده میشود در واقع این حرف به نظر من هم درسته و هم غلط . از این بابت این تعریف رو غلط میدانم که گاه ممکن است حتی برای بین عشق از کلمات خشن و استوار استفاده کرد اما از این جهت درست است که به نظر من تفاوت اصلی غزل و قصیده را باید در درون مایه های آن دو بدانیم . که همان طور که در دوران تدریس خواندیم درون مایه های قصیده مدح و حکمت و پند و اندرزو و مسائلی از این قبیل است در صورتی که درون مایه ی غزل بیشتر بیان بیان عواطف و احساسات زیبای شعری است که با توجه به انواع آن گاه اشاره به مضمون های اجتماعی نیز دارد .

((( 4. قطعه ))) :

 

قطعه از انواع قالب های فارسی است مه در آن تمامی مصراع های زوج باهم هم قافیه اند . بر خلاف قالب های غزل و قصیده بیت اول مصرّع نیست به عبارت دیگر مصراع اول هم قافیه نیست .

تعداد ابیات قطعه حداقل از دو بیت میباشد و معمولا حد اکثر تا 15 بیت است ولی گاهی تا 50 بیت و بیش از آن هم رسیده است.

شکل گرافیکی قطعه :

__________  _________#

__________  _________#

__________  _________#

__________  _________#

...

از همان زمان رودکی تا اکنون همواره قطعه سرایی رواج داشته است . اما شاعرانی چون انوری و ابن یمین و مرحوم پروین اعتصامی بیش از دیگران به این قالب پرداخته اند .

نمونه ای از قطعه :

گرچه شب سقطهٔ من هر که دید/پاره‌ای از روز قیامت شمرد

عاقبت عافیت آموز را / گنج بزرگیست پس از رنج خرد

...

از فلکم باز عنان بازتافت / بار دگر زی کرهٔ خاک برد ( انوری )

 

((( 5. مسمط ))) :

 

مسمط از قالب های بسیار زیبای شعری است که در جایی خواندم که بنیان گذار این قالب منوچهری دامغانی است . این قالب در واقع الگویی از قالب قصیده است با این تفاوت که شاعر بنای آن را بر چند مصراع هم قافیه بگذارد و مصراع آخر را بر قافیه ای دیگر و مجزا از آن قافیه قرار دهد .

 

هر بخش از مسمط را یک رشته از آن میگویند که قافیه ی رشته ها متفاوت است و در هر رشته تمام مصراع ها به جز مصراع آخر هم قافیه اند .

مصراع های آخر هر رشته را هم بند مینامند که بند ها باید باهم همقافیه باشند .

اگر یادتون باشد در قسمت آرایه های ادبی بیتی را از واج آرایی حرف /ز/ آوردم که از منوچهری بود و اون بیت خود معروف ترین مسمط سروده شده تا به حال ایست . « خیزید و خز آرید که هنگام خزان است / باد خنک از جانب خوارزم وزان است (منوچهری دامغانی )  »

مسمط ها از روی تعداد رشته ها و بند ها به دسته هایی تقسیم میشوند که اگر بند و رشته ی مسمط مجموعه ی سه مصراع باشد به آن مثلث یا سه تایی میگویند همین طور اگر چهار مصراع باشد مربع یا چهار تایی و اگر پنج باشد مخمس یا پنج تایی و اگر شش باشد مسدس  یا شش تایی میگویند .

شکل گرافیکی مسمط (مخمس) :

__________ # _________ #

__________#  _________ #

             __________◘

__________$ __________ $

__________$ __________ $

             __________◘

__________& _________&

__________& _________&

             __________◘

....

از شاعرانی که از این قالب استفاده کرده اند میتوان به منوچهری دامغانی و قا آنی و ملک الشعرای بهار و... اشاره کرد.

نمونه ای از مسمط :

آمد نوروز هم از بامداد/آمدنش فرخ و فرخنده باد

باز جهان خرم و خوب ایستاد/مرد زمستان و بهاران بزاد

ز ابر سیه‌روی سمن‌وی راد /گیتی گردید چو دارالقرار .... ( منوچهری دامغانی )

 

((( 6. مسمط تضمینی ))) :

 

«نوع خاصي از مسمط است كه همان خصوصيات مسمط را دارد با اين ويژگي كه شاعر پيش از هر بيت غزل از شاعري دیگر ، چند مصراع از خود مي‌آورد كه با بيت مورد تضمين هم معني و هم مضمون است.»

شکل گرافیکی آن مانند شکل گرافیکی مسمط است البته بعضی وقت ها بند ها و رشته ها هم میتوانند هم قافیه شوند .

نمونه ای از مسمط تضمینی :

شبی در محفلی با آه و سوزی /    شنیدستم که مرد پاره دوزی

چنین می گفت با پیر عجوزی  / «گلی خوشبوی در حمام روزی

               رسید از دست محبوبی به دستم » (ملک الشعرای بهار / بیت داخل گیومه از سعدی – مخمس )

((( 7. ترجیع بند ))) :

ترجیع بند از قالب های زیبای شعر فارسی است که از چند بیتی های هم وزنی تشکیل شده است و برای اتصال قسمت های مختلف آن از یک بیت تکراری استفاده میشود که به آن بیت ترجیع میگویند . بیت ترجیع با قافیه ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار میشود . لازم به ذکر است به بیت بند ترجیع ؛ بند برگردان نیز میگویند . و به هر یک از قسمت ها که شبیه به غزل میباشند یک رشته یا خانه میگویند . معمولا رشته ها از 5 تا 25 بیت میباشد البته بیشتر و کمتر هم دیده شده است .

همان طور که از کتاب های درسی به خاطر داریم معروفترین ترجیع بندها از هاتف اصفهانی و حضرت سعدی است .

شکل گرافیکی ترجیع بند:

________ # ________#

________   ________#

________   ________#

________♦ ________♦

_______ $ ________$

_______   ________$

_______   ________$

________♦ ________♦

اولین ترجیع بند زبان فارسی  را معتقدند که فرخی سیستانی شاعر  قرن چهارم و پنجم سروده است و از مشهور ترین ترجیع بند سرایان میتوان به فرخی سیستانی ، سعدی و هاتف اصفهانی و ... اشاره داشت .

نمونه ای از یک ترجیع بند :

ای سرو بلند قامت دوست / وه وه که شمایلت چه نیکوست

در پای لطافت تو میراد / هر سرو سهی که بر لب جوست

نازک بدنی که می‌نگنجد / در زیر قبا چو غنچه در پوست

....

بنشینم و صبر پیش گیرم / دنبالهٔ کار خویش گیرم

امروز جفا نمی‌کند کس / در شهر مگر تو می‌کنی بس

در دام تو عاشقان گرفتار / در بند تو دوستان محبس

....

بنشینم و صبر پیش گیرم / دنبالهٔ کار خویش گیرم ...  (سعدی )

 

((( 8. ترکیب بند ))) :

 

ترکیب بند نیز مانند ترجیع بند از قالب های بسیار زیبای شعر فارسی است با این تفاوت که در ترجیع بند بیت های ترجیع همه ی قسمت ها یکسان بود اما در ترکیب بند این بیت ها متفاوت اند و قافیه ای هر بار به گونه ای  دیگر دارند .

 

شکل گرافیکی ترکیب بند :

________ #  _______ #

________    ________#

________    ________#

_______♀  ________ ♀

_______ $  ________$

_______     ________$

_______     ________$

_______♠  _________♠

...

شاید اکثر شما با ترکیب بند محتشم کاشانی که در باره ی واقعه ی کربلا بود آشنا هستید که در واقع اون ترکیب بند را مشهور ترین ترکیب بند میدانند اما جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی ( ترکیب بندی در ستایش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) ) و وحشی بافقی ( ترکیب بندی با عنوان شرح پریشانی ) هم از ترکیب بند سرا های معروف ایرانی هستند .

نمونه ای از ترکیب بند :

باز این چه شورش است که در خلق عالم است / باز این چه غصه و چه عزا و چه ماتم است

باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین / بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است

.....

خورشید و آسمان و زمین نور مشرقین / پرورده ی کنار رسول خدا حسین

کشتی شکست خورده ی طوفان کربلا / در خاک و خون طپیده میدان کربلا

گر چشم روزگار بر او زار می گریست / خون مي گذشت از سر ايوان کربلا

...

آن دم فلک بر آتش غيرت سپند شد/کز خوف خصم در حرم افغان بلند شد (محتشم کاشانی )

 

____________________________

 

لطفا ادامه ی جزوه را در بخش دوم آن مطالعه فرمایید