بسم الله الرحمن الرحیم
پارادوکس یا متناقض نما
پارادوکس که در فارسی متناقض نما نام‌گذاری شده است؛ واژه‌ای از ریشه Paradoxum و برگرفته از یونان قدیم در معنای عقیده و نظر است. مترجمان پارادوکس را تناقض یا بیان نقیضی، معنا می‌کنند و در لغت به معنای ضد و نقیض، ضد یکدیگر، ناهمتایی و ناسازگاری است. در برخی از کتب مربوط به آرایه‌های ادبی، نام متناقض نما را برای این آرایه برگزیده‌اند.
آرایه ی پارادوکس چیست؟
پارادوکس یا متناقض‌نما آرایه‌ای معنوی است. این آرایه، تناقضی ظاهری میان دو کلمه متضاد است. دو کلمه که هر یک به شکل جداگانه، متضاد همدیگر هستند ولی وقتی در یک ترکیب قرار می‌گیرند، واحدی را می‌سازند که معنی متفاوتی می‌دهد. درک این ترکیب‌ها برای خوانندگان آن لذتبخش و سبب خیال‌انگیز شدن آن می‌شود.
کنار نام تو لنگر گرفت کشتی عشق
بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی
آرامشی طوفانی، وضعیتی است که هیچگاه رخ نمی‌دهد؛ طوفان به‌هم‌ریختگی‌ای به همراه دارد که آرامش در آن معنا ندارد ولی در این ترکیب واحد معناداری ساخته شده است.
هرگز وجود حاضر غائب شنیده‌ای؟
من در میان جمع و دلم جای دیگر است.
خاستگاه پارادوکس
پارادوکس در انواع سبک‌ها و دوره‌های شعری حضور داشته است. در ابتدا اندکی مورد استقبال قرار گرفته، اما با پیدایش ادبیات عرفانی، استفاده از آن به اوج رسید. محققان معتقدند که خاستگاه شکوفایی پارادوکس در سخنان رمزآلود عارفان بوده و کلامی از بایزید بسطامی بسیار مورد توجهشان قرار گرفته‌است:
روشن‌تر از خاموشی، چراغی ندیدم
و همینطور در سبک هندی به خصوص در اشعار بیدل دهلوی، پارادوکس یا متناقض نما جایگاه ویژه‌ای دارد.
غیر عریانی لباسی نیست تا پوشد کسی
از خجالت چون صدا در خویش پنهانی ما
انواع پارادوکس یا متناقض نما
آرایه ی پارادوکس می‌تواند به شکل‌های مختلفی در نظم و نثر ایجاد شود که عبارتند از؛
🔴 ترکیب اضافی یا ترکیب وصفی
پناهِ بی‌پناه
🔴 ترکیب دو اسم یا دو صفت
بیابانِ آباد
🔴 اسم متناقض به صورت کنایه
تیر را با کمان یار کردن
🔴 دو اسم که از متعلقات هم سرچشمه می‌گیرند
تو ز روی مهربانی به میان مگر درآیی
که کنند صلح با هم شب ما و روشنایی
🔴 دو اسم متناقض که با حروف اضافه به هم متصل‌اند
روش پیدا کردن پارادوکس
💠 توجه به حروف اضافه، کسره اضافه و واو عطف
اصولاً در اشعار و سخنان امروزی و حتی در برخی اشعار قدیمی کلمات متناقض با موارد ذکر شده کاملا خود را نشان می‌دهند و پیدا کردن آنها کار دشواری نیست.
💠 توجه به معنا
به مثال‌هایی که در ادامه ذکر می‌شود توجه کنید. دو کلمه متضاد در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و با هم یک ترکیب ساخته‌اند.
فریادِ سکوت
آرامش طوفانی
بی‌کرانِ محدود
سختِ سست
خنده ی اشک‌آمیز
گریه ی خوشحالی
اثر بی‌اثری
بامدادِ شب
شرمِ سرافرازی
سردِ گرم
سرشار از تهی
پادشاه فقر
باغ بی‌درخت
سوز گرم
بخار سرد
از سرما گرم شدن
آیا هر پارادوکسی تضاد هم هست؟
خیر، هیچگاه نمی‌توان شرطی گذاشت که همه ی پارادوکس‌ها تضاد هستند یا برعکس. زیرا ما در تضاد، دو کلمه یا مفهوم جداگانه را که متضاد هم هستند در نظر می‌گیریم و مکان قرارگیری کلمات در جمله یا بیت و همینطور رابطه بین آنها در واقعیت یا در شعر برایمان اهمیتی ندارد.
در پارادوکس ما دو مفهوم متناقض را باهم می‌آمیزیم و یا به منبع اصلی نسبت می‌دهیم. همچنین ارتباط میان دو کلمه از نظر تخیل و مکان قرارگیری آنها برای ما اهمیت دارد، چون اگر هر کدام از این موارد تفاوتی پیدا کند، دیگر پارادوکس نخواهیم داشت.
برای درک بهتر تفاوت میان پارادوکس و تضاد، به مثال زیر دقت کنید؛
✔️ تضاد:
الان روز است و چند ساعت دیگر شب.
✔️ پارادوکس:
زمان حال برایم هم روز است و هم شب
💠 پارادوکسی در مصراع اول ایجاد شده، اما شاعر معنای حرف خود را در مصراع دوم به صورت کامل توضیح داده و هنگام مطالعه کامل این بیت چقدر زیبایی و شیوایی کلمات بیشتر نمایش داده می‌شوند.
دولت فقر خدایا بر من ارزانی دار
کین کرامت سبب حشمت و تمکین من است.
چرا پارادوکس به زیبایی نوشته می‌افزاید؟
در نگاه اول ممکن است این آرایه، پوچ و بی معنا به نظر بیاید، اما در پس این پوچیِ ظاهری، مفهوم زیبایی نهفته است. برجستگی پارادوکس به دلیل هنجارشکنی و آشنایی‌‌زدایی کلام است و چون حکم منطقی و عرف راکنار زده باعث می‌شود تا در سخنان عامیانه مردم نیز جایگاهی مخصوص پیدا کند. به طور مثال ضرب المثل مفت هم گران است؛ پارادوکسی عمیق دارد که جایگاه جملاتی همچون به درد نمی‌خورد یا نمی‌ارزد را گرفته است.
یا حسین بن علی
سید هادی محمدی
پی نوشت
چه غم که شعورم رسیده به جولان جاده
جهان رخصت ماندگاری به شاعر نداده
علیرضا آذر
منابع اسنادی
🔰 بیان و معانی، دکتر سیروس شمیسا
🔰 دستور زبان فارسی تألیف دکتر حسن انوری ، دکتر حسن احمدی گیوی
🔰 نگارش و ویرایش ، سمیعی گیلانی
🔰 نت برخی سایت ها
ارسال پیام خصوصی اشتراک گذاری :
|
|
|
|
| 
سید هادی محمدی
علی نظری سرمازه
مهرداد مانا
محمد شریف صادقی
وحید سلیمی بنی
شعرطنزتان زیبا و پ
شاهزاده خانوم 
یلدا با تاخیر مب
شاهین زراعتی رضایی (آرمان) 
