بسم الله الرحمن الرحیم
آرایه ی جناس
ممکن است وقتی در حال خواندن یک متن هستید، متوجه شده باشید که برخی کلمات تلفظ یکسان دارند و معانی مختلفی از آنها اراده می‌شود. ممکن است تلفظ دو کلمه تا حد زیادی به هم شبیه باشد و تنها در یک واج اختلاف داشته باشند، اما معنای آنها کاملاً متفاوت باشد. در چنین مواقعی به یکی از پرکاربردترین و زیباترین آرایه‌های لفظی برخورده‌اید که به آن آرایه جناس می‌گویند.
جناس یعنی چه؟
جناس در فرهنگ اصطلاحات ادبی به معنای هم‌جنسی است؛ یعنی چند چیز از نظر ظاهر، یکی باشند.
آرایه جناس به ایجاد موسیقی و افزایش دلنشینی کلام می‌افزاید و از آنجایی که برخی کلمات مشابه اما با معانی متفاوت هستند، سبب تفکر و تخیل خواننده و در نهایت اثربخشی بیشتر متن یا شعر می‌شود.
چون آرایه جناس بخش قافیه را نیز در برمی‌گیرد، در بسیاری از اشعار خودنمایی می‌کند و آرایه ایست که مورد استفاده و استقبال شاعران است.
انواع جناس
آرایه جناس به دو بخش کلی جناس ناقص و جناس تام تقسیم می‌شود که جناس ناقص نیز بر سه قسمت قابل تقسیم است و در ادامه هریک را به تفکیک توضیح خواهم داد.
جناس تام
در جناس تام، ارکان جناس از نظر خوانداری و نوشتاری حرکت و تعداد حروف کاملاً برابر هستند و فقط در معنی تفاوت دارند. مانند:
شیر خوراکی
شیر حیوان
شیر آب
برای درک بهتر این آرایه به مثال زیر هم دقت کنید:
عشق شوری در نهاد ما نهاد
در اینجا دو کلمه نهاد و نهاد از نظر خوانداری و نوشتاری کاملاً مشابه هستند؛ اما نهاد اول به معنای ذات و وجود انسان است و نهاد دوم به معنای قرار دادن و گذاشتن. پس این دو کلمه جناس تام دارند.
جناس لفظی
گروهی معتقدند نوعی جناس در دسته ی جناس تام داریم به نام، جناس لفظی. این نوع جناس از لحاظ شنیداری کاملا برابر است. اما املای واج مشترک آن متفاوت است و معانی متفاوتی هم دارد.
دیدی آن ترک ختا دشمن جان بود مرا
گرچه عمری به خطا دوست خطابش کردم
در این بیت کلمه ختا و خطا در هنگام خواندن دقیقا شبیه هم هستند اما املای متفاوتی دارند. یعنی اگر کسی این بیت را بشنود بدون تأمل نمی‌تواند تفاوت نوشتاری بین ختا و خطا را درک کند اما این دو کلمه هم از نوع املا و هم معنی متفاوتند پس می‌توان روی آن نام جناس لفظ گذاشت.
جناس ناقص
همانطوری که گفته شد جناس ناقص از اختلاف یک یا دو حرف در کلمه یا معانی مختلف به وجود می‌آید و عبارتند از؛
جناس ناقص یا محرف یا ناهمسان
جناسیست که در شیوه نگارش یکسان است، اما از نظر معنایی و حرکت و تعداد حروف به‌کار رفته متفاوت باشد. در واقع به هر جناسی که تام نباشد، جناس ناقص گفته می‌شود که خود انواعی دارد و عبارتند از؛ جناس ناقص اختلافی، جناس ناقص افزایشی، و جناس ناقص حرکتی.
مانند جویم و پویم (جناس ناقص اختلافی)
مِهر و مُهر (جناس ناقص حرکتی)
لطیف و لطیفه (جناس ناقص افزایش)
جناس ناقص اختلافی
ارکان این جناس در یک حرف با یکدیگر اختلاف دارند و مهم نیست که این اختلاف در اول وسط یا آخر کلمه اتفاق بیفتد. در برخی از منابع، بر اساس مکان اختلاف اول، وسط، آخر این جناس را به چندین بخش تقسیم کرده‌اند و نامگذاری‌های متفاوتی دارند.
اگر جسمم بسوزی سوته خواهم
اگر چشمم بدوزی دوته خواهم
در این بیت کلمات بسوزی و بدوزی از نظر نوشتار فقط در یک حرف س و ز با یکدیگر تفاوت دارند و معنای یکسانی هم ندارند، پس می‌توان آنها را به عنوان جناس ناقص اختلافی درنظر گرفت.
جناس ناقص افزایشی یا زائد
جناسی است که تعداد حروف به کار رفته در یکی از ارکان جناس، یک واحد بیشتر از رکن دیگر باشد. گاه می‌تواند این افزایش در ابتدا کلمه باشد، مثل تاب و عتاب و گاه می‌تواند در انتهای کلمه باشد، مثل نام و نامه. گاهی نیز می‌تواند میان کلمه باشد، مثل قامت و قیامت. نکته قابل توجه این است که فقط یک حرف اضافه تر از تعداد حروف کلمه دیگر باشد.
می‌نمود آن مرغ را هرگون شگفت
تا که باشد کاندر آید او به گفت
در این بیت دو کلمه شگفت و گفت با یکدیگر در حرف ش اختلاف دارند و معنی متفاوتی هم دارند پس جناس ناقص افزایشی هستند.
جناس ناقص حرکتی
جناسیست که در آن دو کلمه از لحاظ نوشتار کاملاً برابر هستند اما در حرکت کلمات (مصوت‌ها) باهم اختلاف دارند. مثل خَلق و خُلق
ای مِهر تو بر دل‌ها، ای مُهر تو بر لب‌ها
وی شور تو در سَرها وی سِر تو در جان‌ها
در این بیت دو کلمه مِهر و مُهر املای یکسانی دارند، اما در هنگام خواندن در حرکت اولین حرف تفاوت دارند پس جناس ناقص حرکتی هستند.البته در این بیت بین سَر و سِر نیز همین حالت جناس برقرار است.
نحوه پیدا کردن جناس نیز همانند دیگر آرایه‌ها لفظی به صورت مطالعه و بررسی چشمی است. برای پیدا کردن جناس صحیح خواندن بسیار اهمیت دارد. حتی بد نیست که بیت را با صدای بلند بخوانید و بعد معانی کلمات را بررسی کنید و نوع جناس را با توجه به مطالبی که تاکنون گفته شد تشخیص بدهید.
تفاوت جناس با تکرار
همانطور که در تعریف جناس خواندید، جناس بین دو کلمه تقریباً مشابه با معانی متفاوت به وجود می‌آید. اما تکرار به معنای تکرار دو کلمه است که از نظر نوشتن، خواندن، معنی کاملاً یکسان باشند. حتی اگر جناس را تام هم در نظر بگیریم باز هم دو کلمه معنی متفاوت دارند که در چین حالتی آرایه تکرار اتفاق نمی‌افتد.
تفاوت جناس با سجع
کلماتی با هم جناس می‌سازند که اختلافی از نظر نوشتن و خواندن ندارند یا فرق بسیار کوچکی دارند و تفاوت اصلی در معنی آنهاست؛ اما سجع از کلماتی تشکیل می‌شود که کاملاً از نظر نوشتار باهم متفاوتند، ولی از نظر قافیه و یا وزن یکسان هستند؛ یعنی ممکن است اصلا شبیه به هم نباشند ولی آوا و وزن مشابهی داشته باشند. پس جناس و سجع هیچگاه نمی‌تواند یکی باشند.
یا حسین بن علی
سید هادی محمدی
ارسال پیام خصوصی اشتراک گذاری :
|
|
|
|
| 
عباسعلی استکی(چشمه)
سید هادی محمدی
مهرداد مانا
وحید سلیمی بنی
احسان فلاح رمضانی
محمد رضا خوشرو (مریخ)
محمدکریم نقده دوزان خراباتی 
محسن ابراهیمی اصل (غریب) 
