بسم الله الرحمن الرحیم
آرایه های ادبی
همانطور که می‌دانید، ایران دارای زبان و ادبیاتی غنی است و شاعران و نویسندگان توانمندی را در قلب خود پرورش داده است. این سرمایه‌های ملی برای زیبایی و خوانایی متون و اشعار خود از هزاران ترفند و ابزار بهره می‌بردند و آرایه های ادبی یکی از آن هزار ترفند است.
در واقع، آرایه های ادبی سری کلمات یا جملاتی هستند که اشعار و متون را به طرز شگفت‌آوری زیبا، خوانا و به‌یاد ماندنی می‌کنند. شاعران و نویسندگان با استفاده از چنین ابزراهایی تلاش می‌کنند تا بر زیبایی لفظی و معنایی شعر بیفزایند.
آرایه های ادبی به چند دسته تقسیم می‌شوند؟
آرایه های ادبی از دو بخش بیان و بدیع تشکیل شده است. بیان به آرایه های ادبی لفظی و بدیع به آرایه های ادبی معنوی اختصاص دارند.
بیان
بیان در اصطلاح ادبی، علومی است که با استفاده از آن می‌توان معنای واحدی را به شیوه‌های گوناگون بیان کرد. برای این کار می‌توان از آرایه های زیر استفاده کرد؛
✔️ تشبیه
✔️ استعاره
✔️ مجاز
✔️ کنایه
علم بیان در زبان فارسی تا حد زیادی از آثار یونانی‌ها به‌ویژه ارسطو تأثیر پذیرفته است و متفکران ایرانی و اسلامی بیشتر در قرآن به کشف چنین صناعاتی پرداختند.
بدیع
صنایع بدیع در ادبیات فارسی مانند بیان، یکی از علوم بلاغت است. این آرایه ها، شعر را زیبا می‌کنند. به اعتبار تحقیقات، نخستین کسی که به این دانش توجه کرد عبدالله المعتز بود. قدامه‌بن‌جعفر، ابوهلال عسگری هم از افرادی بودند که به این موضوع پرداختند از هر کدام تألیفاتی به جا مانده است. از شاخص‌ترین کتاب‌هایی که از قرون قبل درباره این علوم نوشته شده است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
♦️ مفتاح‌العلوم، سکاکی
♦️ مطول کشاف اصطلاحات الفنون، رشید وطواط
♦️ کشف‌الفنون، رشید وطواط
♦️ حدائق‌السحر فی دقایق‌الشعر، رشید وطواط
♦️ ترجمان‌البلاغه، محمد رادویانی
کدام آرایه ها جزو صنایع بدیعی هستند؟
به دسته‌ای از آرایه ها گفته می‌شود که شاعر در آن ابتدا به معنای کلمات توجه می‌کند و با استفاده از آنها در ترکیبات مختلف باعث می شود تا شعر هم زیبایی خود را حفظ کند و هم از لحاظ معنایی پربار شود. آرایه های بدیعی به دو دسته لفظی و معنایی تقسیم می‌شوند.
آرایه های لفظی بدیع
آرایه های لفظی صرفا به زیبا کردن متن در قالب بازی با املای کلمات می‌پردازد. این آرایه ها عبارتند از:
واج آرایی
جناس
سجع
موازنه
ترصیع
تکرار/ تصدیر/ قلب
آرایه های معنوی بدیع
معنای واژه‌ها در این آرایه ها اهمیت ویژه‌ای دارد. این آرایه ها عبارتند از؛
اغراق/ مبالغه/ غلو
مراعات نظیر یا تناسب
ایهام/ ایهام تناسب
تلمیح (اشاره)
تضمین
حسن تعلیل
حس‌آمیزی
پارادوکس
لف و نشر
معرفی کتاب‌های معاصر در زمینه آرایه های ادبی
- بیان، سیروس شمیسا، انتشارات میترا
- بدیع، سیروس شمیسا، انتشارات میترا
- نگاهی تازه به بدیع، سیروس شمیسا، انتشارات میترا
- بلاغت: بدیع و بیان، حسن انوری و یوسف عالی عباس‌آباد
- فرهنگ اصطلاحات بدیعی و ادبی، کامل احمدنژاد و شیوا کمالی اصل، انتشارات خاموش
- نگاهی به تطور فنون بدیعی، رمضان رضایی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
- فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلال الدین همایی، انتشارات سخن
- بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، تقی وحیدیان کامیار، انتشارات سمت
- از زبان شناسی به ادبیات، کوروش صفوی، سوره مهر
آرایه ادبی لف و نشر چیست
و چطور می‌توان آن را تشخیص داد؟
لف و نشر چه نوع آرایه‌ای است؟
لف و نشر به آرایه‌های معنوی اختصاص دارد. گاهی در بیت یا متنی، چندین کلمه به صورت مبهم حاضر می‌شوند. در ادامه هم چندین کلمه دیگر فعل یا صفتی را درباره آنها توضیح می‌دهند، در چنین صورتی می‌توانیم بگوییم آرایه لف و نشر ایجاد شده است مانند :
یاد باد آنکه ز چشم خوش و لعل لب تو
نقل مجلس همه بادام و شکر بود مرا
در مصراع اول کلمات چشم و لب را داریم و در مصراع دوم کلمات بادام و شکر را. در ادبیات فارسی برای توضیح برخی کلمات از صفات یا تشبیهات استفاده می‌کنند. در این مثال هم بادام توضیحی برای چشم و شکر توضیحی برای لب است. بنابراین چشم با عنوان لف ۱، لب با عنوان لف ۲ و بادام با عنوان نشر ۱ و شکر با عنوان نشر ۲ شناخته می‌شوند.
انواع لف و نشر
لف و نشر نیز همانند دیگر آرایه‌ها انواعی دارد که به ترتیب قرارگیری لف‌ها و نشرها بستگی دارد. بنابراین می‌توان برای آن دو حالت مرتب و مشوش را در نظر گرفت.
لف و نشر مرتب
اگر ترتیب آمدن لف‌ها با نشرها یکی باشد، لف و نشر مرتب رخ می‌دهد. یعنی ترتیب توضیح کلمات لف پشت سرهم باشد؛ پس:
منعم مکن از دیدن قد و رخ و چشمش
من انس به سرو و گل و بادام گرفتم
لف ۱: قد --> نشر 1: سرو
لف ۲: رخ --> نشر ۲: گل
لف ۳: چشم --> نشر ۳: بادام
سرو در ادبیات فارسی نماد بلندبالاییست و به قد و قامت نسبت می‌دهند، گل نماد زیبایی است که به رخ نسبت می‌دهند و بادام هم نمادی از چشم‌های درشت و زیباست. در اینجا هم شاعر برای تعریف از یار به ترتیب قد به سرو، رخ به گل و چشم به بادام نسبت داده است. از آنجایی که هر نشر، بنا بر ترتیب لف آورده شده، پس می‌توان گفت این بیت لف و نشر مرتب دارد.
لف و نشر مشوش
اگر ترتیب قرارگرفتن لف و نشرها جابه‌جا شود، لف و نشر مشوش رخ می‌دهد. نوع مشوش این آرایه همواره هنرمندانه‌تر و شاعرانه‌تر است.
در باغ شد از قد و رخ و زلف تو بی‌آب
گلبرگ تری، سرو سهی، سنبل سیرآب
لف ۱: قد --> نشر ۲: سرو سهی
لف ۲: رخ --> نشر ۳: گلبرگ تری
لف ۳: زلف --> نشر ۱: سنبل سیرآب
همان‌طوری که مشاهده کردید، در مصراع اول به ترتیب کلمات قد، رخ و زلف را داریم اما ابتدا گلبرگ (رخ)، و بعد سرو (قد) آمده است و ترتیب لف و نشر مرتب را ندارد. بنابراین در این بیت لف و نشر مشوش وجود دارد.
نکات تکمیلی درباره آرایه ی لف و نشر
♦️ در برخی از لف و نشرها، آرایه تضاد نیز دیده می‌شود، یعنی شاعر برای توضیح لف‌ها از کلمات متضاد استفاده کرده است.
ای که با زلف و رخ یار گذاری شب و روز
فرصتت باد که خوش صبحی و شامی داری
لف ۱: زلف --> نشر ۲: شام
لف ۲: رخ --> نشر ۱: صبح
در این بیت هم لف و نشر مشوش و هم تضاد بین صبح، شام و شب، روز برقرار است.
♦️ گاهی اوقات شاعر لف‌های موجود در شعر را با استفاده از حروف این و آن یا حروف اضافه مثل (و) تعریف می‌کند.
از بهر بوسه‌ای ز لبش جان همی‌دهم
اینم همی‌ستاند و آنم نمی‌دهد
لف ۱: بوسه‌ای ز لبش --> نشر ۲: نمی‌دهد
لف ۲: جان --> نشر ۱: ستاند
این نشانه اشاره به نزدیک است و نزدیک‌ترین لف به این، کلمه جان است و آن نشانه اشاره به دور که دورترین لف هم بوسه‌ای ز لبش محسوب می‌شود. منظور شاعر این است که به خاطر بوسه‌ای از لب یار، جانم را می‌دهم. معشوقه‌ام جانم را می‌گیرد ولی بوسه‌ای نمی‌دهد.
♦️ همواره نیاز نیست که لف‌ها در یک مصراع و نشرها در مصراع دیگری آمده باشند، دو بخش این آرایه می‌توانند همزمان در یک مصراع نیز به صورت ترکیبی حضور داشته باشند.
یاد باد آنکه به روی تو نظر بود مرا
رخ و زلفت عوض شام و سحر بود مرا
تمام لف و نشرها در مصراع دوم به صورت مشوش آمده‌است.
لف ۱: رخ --> نشر ۲: سحر
لف ۲: زلف --> نشر ۱: شام
♦️ گاهی اوقات در یک بیت چندین بار لف و نشر به صورت مجزا اتفاق می‌افتد، یعنی محدودیتی برای تکرار این آرایه وجود ندارد.
دل با من و جان بی تو نسپاری و بسپارم
کام از تو و تاب از من نستانم و بستانی
در این بیت دوبار لف و نشر اتفاق افتاده و هر کدام در یک مصراع به صورت مجزا هستند.
مصراع اول (لف و نشر مرتب)
لف ۱: دل --> نشر ۱: نسپار
لف ۲: جان --> نشر ۲: بسپارم
مصراع دوم (لف و نشر مرتب)
لف ۱: کام --> نشر ۱: نستانم
لف ۲: تاب --> نشر ۲: بستانی
شاعر می‌گوید من در مقابل تو به خواسته‌ام (کام گرفتن) نمی‌رسم اما تو تاب و تحملم را از من می‌گیری.
چگونه آرایه لف و نشر را پیدا کنیم؟
برای تشخیص این آرایه ابتدا بهتر است که به نشانه‌ها توجه کنید؛ برای مثال اگر حروف اضافه مثل و یا کلمات این و آن را دیدید، ابتدا وجود لف و نشر را بررسی کنید.
البته راه حل ساده دیگری نیز وجود دارد که در بیشتر مواقع، راه مستقیم تشخیص لف و نشر در ابیات است. شما باید در ابتدا جای مصراع اول را با مصراع دوم عوض کنید. دوباره بیت را بخوانید؛ اگر همچنان معنای درستی داشت و با همان مفهوم اولیه یکسان بود، یعنی در این بیت آرایه لف و نشر وجود دارد.
تو ز من شرم و من ز تو شوخی
یا بیاموز یا بیاموزم
در این بیت، با جا‌به‌جایی مصراع اول و دوم مفهوم تغییر نمی‌کند و شعر زیبایی کلام خود را حفظ می‌کند؛ پس لف و نشر وجود دارد.
سپس برای تشخیص مرحله دوم باید با نگاهی ادبی به کلمات نگاه کنیم و هرگونه تناسب، توصیف صفت، تضاد و... را دیدیم جدا کنیم. باید ببینیم کدامیک از آنها می‌تواند توضیحی برای دیگری باشد، با جواب به همین سوال لف‌ها و همینطور نشرهای مرتبط به هم را می‌یابیم.
البته با نگاهی دقیق به مثال‌ها در می یابیم که برخی از لف و نشرها هم هستند که بسیار مورد استفاده شاعران قرار گرفته‌اند. با کمی مطالعه و به خاطر سپردن محبوب‌ترین لف و نشرها و حتی برجسته‌ترین صفات و تشبیهات ادبی کار برای پیدا کردن این آرایه راحت‌تر می‌شود.
نکته: همواره به یاد داشته باشید که در تشخیص آرایه لف و نشر باید نوع آن را هم ذکر کنید که مرتب است یا مشوش.
یا حسین بن علی
سید هادی محمدی
ادامه دارد............
ارسال پیام خصوصی اشتراک گذاری :
|
|
|
|
| 
مهرداد مانا
ابراهیم هداوند
محمد رضا خوشرو (مریخ)
علی نظری سرمازه
سید هادی محمدی
فرشید به گزین 
بیشتر از این جهت اجازه خواستم
عباسعلی استکی(چشمه) 
محمدرضا آزادبخت 
