بسم الله الرحمن الرحیم
«سُبْحانَ مَنْ لايَعْتَدي عَلى أهْلِ مَمْلَكَتِهِ سُبْحانَ مَنْ لا يَأخُذُ اَهْلَ الاَرْضِ بأَلْوانِ الْعَذابِ سُبْحانَ الرَّؤوُفِ الرَّحيمِ اَللّـهُمَّ اْجَعلْ لي في قَلْبى نُوراً وَبَصَراً وَفَهْماً وَعِلْماً اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَي قَديرٌ.»
با عرض درود بر همگی
یکی از مشکلات شاعران در سایت های مجازی این است که متاسفانه یا به خود اجازه ی پرسیدن را نمیدهند و یا وقت آنان برای یادگیری در دنیای مجازی بسیار کم است .
و غالبا میبینیم کسانی که حتی در سن های بالایی قرار دارند اوزان را بلد نیستند و با وجود قدرت نوشتن بسیار و تخیل زیبای شعری و همچنین احساس قوی ، چون وزن را نمیدانند از نوشتن شعر کلاسیک یا نوشتن شعر نیمایی خود داری میکنند.
گاهی اوقات خواندن و آموختن از روی جزوات بسیار سخت است اما اکنون روشی را برای آموزش ارائه میدهم که از هیچ کتابی نیست و تنها و تنها تجربه ام را با این که سن کمی دارم بر روی صفحه پیاده کرده ام .
این نوشته شامل چهار بخش میشود
بخش اول :برای کسانی که کوچکترین چیزی از اوزان نمیدانند.
بخش دوم :برای کسانی که اندکی از اوزان و قوانین اولیه ی آن اطلاعاتی دارند ولی با اسامی آنها و بحر های معروف آشناییتی ندارند .
بخش سوم:برای کسانی است که اوزان را در سطوح بالایی بلد هستند و یا کسانی که میخواهند در سطوح بالاتری از تقطیع و دانش عروضی قرار گیرند .
بخش چهارم :برای شاعرانی است که در انتخاب وزن گاه به مشکل بر میخورند و اوزان معروف را نمیشناسند که در اون بخش اوزان معروف رو آورده ام
_________________________________________________
تذکر 1:افرادی که در سطح پایینی قرار دارند یا هیچ چیزی از اوزان نمیدانند تنها و تنها بخش اول را مطالعه کنند و در صورت نداشتن مشکلی خاص و آموزش کامل میتوانند بخش دوم و یا چهارم را هم مورد مطالعه قرار دهند .
_________________________________________________
***تذکر 2: تمامی مطالب توسط اینجانب احمدرضا توجهی نوشته شده است و به جز مثال های بخش چهارم از هیچ کتابی کمک گرفته نشده و هر گونه کپی برداری از این نوشته ها بلا مانع است به یکی از دو شرط : یا اسم نویسنده درج شود و (یا ) هدفتان آموزش باشد به افراد دیگر
________________________________________________
تذکر 3 : از آنجایی که رشته ی من ریاضی است و امسال به دلیل کنکوری که در پیش رو دارم وقت کمی داشته ام ؛ ممکن است گاهی غلط هایی علمی ، تایپی ، املایی و ... داشته باشد که خوشحال میشوم اساتید عزیز آن را برای بنده بنویسند پس ما رو از نقد های خود بی نصیب نگذارید .
________________________________________________
((((((((((((((بخش اول )))))))))))))))))) :
### آموزش اوزان برای شاعران و یا کسانی که کوچکترین اطلاعی از اوزان ندارند ###
وزن ؛ راز و رمزی ندارد...
اگر یادتان باشد در دوران دبستان وقتی معلم می گفت برای مثال کلمه ی " بابا " چند بخش است ؟
با دست میزدیم روی میز میگفتیم دو بخش : با / با
حالا هم همین طور است منتها آموختیم این بخش در دبیرستان "هجا " است .
همون طور که ممکن است بدونید حروف فارسی به دو بخش صامت و مصوت تقسیم میشوند .
6 تا مصوت داریم که سه تا از آن ها مصوت کوتاه اند " _َ__ِ__ُ " و سه تا بلند " ا - ی - و"
شعر های فارسی دارای کمیت اند یعنی بر اساس بلندی و کوتاهی "هجا " ها ساخته میشوند....
هجا ها (=بخش ها ) به سه دسته تقسیم میشوند:
.1هجا های کوتاه : هجاهایی که از یک صامت و یک مصوت کوتاه تشکیل میشوند:
)))من و بعضی از دوستان در سایت های مختلف هجا های کوتاه را با علامت «7» نشان میدهیم(((
برای مثال:
وَ = 7
که=کِ = 7
به=بِ = 7
چه= چِ = 7
و....
.2هجا های بلند : هجا هایی که سه حرف دارند ((( در این سایت ما با علامت «___» نشان میدهیم)))
مثال:
با __ =
را__ =
دا= __
سَر = __
گُل = __ و...
*****((( خیلی مهم : اما باید یک موضوع رو دقت کنید : مصوت های بلند یعنی ( ا - ی - و ) مثلا
در ( با - بی - بو ) دو تا حرف حساب میشوند یعنی "با " سه حرفی است و ((( …
3. هجاهای کشیده : هجاهایی که بیشتر از سه حرف دارند که این هجا ها یک بلند محسوب میشوند و یک کوتاه یعنی
کشیده = یک بلند و یک کوتاه = ___ 7
مثال:
دار = دا/ر = __ / 7
راز = را /ز = __ / 7
دیو = دی / و = __ / 7
و ...
......................
****حالا چند تا کلمه رو با هم تقطیع کنیم :
بابا = با + با = بلند + بلند___ + ___ =
شکیبایی = ش / کی / با / یی = کوتاه / بلند / بلند / بلند = 7 / __ / __ / __
بازار = با + زار = با + زا + ر = بلند + کشیده = بلند + بلند + کوتاه = __ / __ / 7
متبرّک = مُ / تِ / بَر / رک = 7/ 7/ __ / __
الله = ال / لا / ه = __ / __ / 7
**** (((چند تا نکته ای که "حتما " باید بدانید: )))
.1نون « ن » ساکن بعد از مصوت های بلند « ا - ی - و » از تقطیع می افتند یعنی حساب نمی آیند...
مانند:
آسمان = آ / س / ما = __ / 7/ __
زمان = ز / ما = 7 / __
ماندگار = ما/د/گا/ر = __ /7/ __ / 7
شادمان = شا / د / ما = __ / 7 / __
.2از اختیارات شاعر است که هر وقت که بخواهد می تواند مصوت های کوتاه ( ُ ِ ) را
انقدر بکشد که به جای هجا ی کوتاه ، هجای بلند ( ی ، و ) به حساب بیاید...
یعنی بعضی وقت ها شاعر میتواند ( به ) را ( بی ) در نظر بگیرد...
.3 مهم ترین اصل در تقطیع نوع تلفظ است نه نوع نوشتار برای مثال "خوار " مینویسیم ولی "خار " میخونیم
یا "خورشید " مینویسیم " خُرشید " می خوانیم...
.4 تشدید روی هر حرفی که قرار گرفت آن را دو بار تلفظ میکنیم برای مثال:
منّت = مِن / نت = __ / __
محمّد = مُ / حم / مد = 7 / __ / __
توجّهی = ت / وج / جُ / هی = 7 / __ / 7 / __
5. اگر در آخر مصراع های شعری یک هجای کوتاه اضافه کردیم هم مشکلی پیش نخواهد آمد
6. تعداد هجا ها در شعر کلاسیک در هر مصراع باید باهم برابر باشد و بلندی و کوتاهی ها عینا مانند هم دیگه باشد...
من چند نمونه بیت ها رو تقظیع میکنم بقیه ی کار ها تمرین شما خواهد ماند و بر طرف شدن مشکلاتتان با پرسش...
برای مثال در مثنوی مولوی:
بشنو از نی چون حکایت میکند
از جدایی ها شکایت می کند
بش / ن / از / نی / چُن / ح / کا / یت / می / ک / ند
از / ج / دا / یی / ها / ش / کا / یت / می / ک / ند
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
شما اسم وزن ها رو به مرور زمان (در بخش دوم) یاد خواهید گرفت ولی فعلا این یه دونه وزن رو داشته باشید
تا به مرور وزن های دیگر را بشناسید و شعر بگید
این وزن رو:
"فاعلاتن فاعلاتن فاعلن" میگویند زیاد اسم آن مهم نیست یعنی بعدا در بخش دوم می آموزید اما فعلا همین کافی است
فا / ع / لا / تن / فا / ع / لا / تن / فا / ع / لن
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
ادامه ی شعر مولوی:
کز نیستان تا مرا ببریده اند
از نفیرم مرد و زن نالیده اند
کز / ن / یس / تا(ن) / تا / م / را / بُب / ری / د / ان ( د(
از / ن / فی / رم / مر / د / زن / نا / لی / د / ان (د(
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
فا / ع / لا / تن * فا / ع / لا / تن * فا / ع / لن
حال برای تمرین بیشتر نی نامه ی مثنوی مولانا را با هم تقطیع میکنیم :
تقطیع بر اساس بلندی و کوتاهی هجا ها ( احمدرضا توجهی )
***** لطفا به تقطیع مصراع هایی که جلوی آنها علامت ( # ) خورده است دقت کنید
فا / ع / لا / تن * فا / ع / لا / تن * / فا / ع / لن
"بش/نُ/ از/ نِی/ چُن /ح/کا/یت/ می/ک/ند
از/ جُ/دا/یی/ها/ ش/کا/یت /می/ک/ند
فا / ع / لا / تن * فا / ع / لا / تن * / فا / ع / لن
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
کَز/ ن/یس/تان/ تا/ م/را/ بُب/ری/ده/ان(د)
از/ نَ/فی/رم/ مر/دُ /زن /نا/لی/د/ان(د)
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
سی/ن/ خا/هم/ شَر/حِ/شَر/حِ=حی/ از/فِ/را(ق)
تا/ ب/گو/یم/ شر/حِ/ در/دِ=دی/ اش/ت/یا(ق) #
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
هر/ ک/سی/ کو/ دو/ر/ مان/دز/ اص/ل /خی(ش) #
با/ز/جو/ید/ رو/ز/گا/رِ=ری/ وص/لِ/ خی(ش)
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
من /بِ/ هر/ جم/عی/یَ/تی /نا/لان/ ش/دم#
جُف/تِ /بد/حا/لا/نُ /خُش/حا/لان/ ش/دم
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
هر/ ک/سی/ از/ ظَن/نِ/ خُد/ شد/ یا/رِ/ من
از/ د/رو/ن=نی/ من/ نَ/جُس/تَس/را/رِ/ من#
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
سِر/رِ /من/ از/ نا/ل/ی=یی/ من /دو/ر /نی (س (ت) ) #
لی/ک /چش/مُ /گو/ش /را/ آن/ نو/ر /نی(س(ت) (
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
تن/ ز/ جا/نُ /جان/ ز/ تن/ مس/تو/ر/ نی/(س(
لی/ک/ کس/ را/ دی/د/ جان/ دس/تو/ر /نی(س(
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
آ/ت/شس/تین/ بان/گ /نا/یُ=یو/ نی/س/ با(د) #
هر/ که/ این/ آ/تش/ ن/دا/رد/، نی/س/ با(د)
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
آ/ت/ش=شی/ عش/قس/ت/ کَن/دَر/ نِی/فُ/تا(د) #
جو/ش/ش =شی/عش/قس/ت/ کَن/در/ مِی/ فُ/تا(د)
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
نی/ ح/ری/ف=فی/ هر/ که/ از/ یا/ری /ب/ری(د(
پر/دِ/ها/یش /پر/دِ/ها/ی =یی/ما /د/ری(د(
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
هم/چُ/ نی/ زَه/ری/یُ/ تَر/یا/قی/ که/ دی(د)؟
هم/چُ/ نی/ دم/سا/زُ/ مش/تا/قی/ که/ دی(د)؟
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
نی/ ح/دی/ث=ثی/ را/ه/ پُر/خون/ می/ک/ند
قص/صِ/ها/ی =یی/عش/ق /مج/نون/ می/ک/ند
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
مح/ر/مِ=می/ این/هو/ش/، جز/ بی/هو/ش /نی(س)
مَر/ ز/بان/ را/ مُش/ت/ری/ جُز/ گو/ش /نی(س)
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
در/ غ/مِ=می/ما/ رو/ز/ها/ بی/گا/ه/ شد
رو/ز/ها/ با/ سو/ز/ها/ هم/را/ه/ شد
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
رو/ز/ها/ گر/ رف/ت /گو:/ رو/ با/ک /نی(س)
تُ=تو/ ب/مان،/ ای/ آن /که /چُن /تو/ پا/ک /نی(س) #
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
هر/که/ جز/ ما/هی /زِ/ آ/بش/ سی/ر/ شد
هر/که/ بی/ رو/زی/ س /رو/زش/ دی/ر /شد#
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
در/نَ/یا/بَد/ حا/لِ/ پُخ/تِ=تی/هی/چ /خا(م(
پس /سُ/خن/ کو/تا/ه/ با/ید/، وَس/سَ/لا(م(
فا / ع / لا / تن * فا / ع / لا / تن * / فا / ع / لن
__ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __ / __ / __ / 7 / __
______________________________________________________________
______________________________________________________________
((((((((((((((بخش دوم )))))))))))))))))) :
### برای کسانی که اندکی از اوزان و قوانین اولیه ی آن اطلاعات دارند ولی با اسامی آنها و بحر های معروف آشناییتی ندارند. ###
رکن های اصلی ؛ دسته بندی هایی را به وجود می آورند که ما از آنها به نام "بحر " یاد میکنیم .
برای مثال اگر رکن اصلی " فاعلاتن " داشته باشیم میگیم که "بحر " آن " رمل " است .
یا اگر رکن اصلی ما " مفاعیلن " باشد میگوییم " بحر " آن " هزج " است.
و بحر های متفاوتی داریم که آنها که لازم دارید را براتون مینویسم...
اما باید قبل از اون با اصطلاحی به نام " زحاف " آشنا بشید "زحاف" شکل های مختلف از رکن های اصلی
است برای مثال" فعلاتن " یک زحاف از "فاعلاتن " است که در ادامه من زحاف ها را براتون خواهم نوشت...
الان رسما از اینجا با دقت کامل بخوانید من سعی می کنم با زبانی خیلی ساده برای شما عزیزان بیان کنم :
هفت تا بحر اصلی داریم و و سه تا اصلی تر که بقیه ی بحر ها فقط بازی با آن ها است:
این سه تا بحر به ترتیب عبارتند از:
((( 1 . ))) بحر رمل که گفتیم رکن اصلی آن " فاعلاتن " است :
حالا لازم است که "زحاف " های "فاعلاتن " را بدانیم :
********** هشدار : حفظ کردن این اسامی نه تنها لازم نیست بلکه اگر زود به حفظ کردن آنها بپردازید؛
باعث خستگی ذهنتان خواهد شد پس افرادی که در ابتدای راه هستند ابدا این اسامی را حفظ نکنند ؛
در (بخش چهارم ) مرور بعضی از زحاف های معروف شما را بیشتر یاری خواهد کرد،
پس از حفظ کردن این زحاف ها اگر فقط برای نوشتن شعر به آنها لازم دارید به شدت بپرهیزید. **********
زحاف های فاعلاتن (اسم های عربی شان: )
1.فاعلاتُ = مکفوف / 2. فاعلات = مقصور/ 3. فاعلن = محذوف/4. فعلاتن = مخبون/ 5. فع لا تن = مشعَت / 6. فعلات= مخبون مقصور/ 7.فعلاتُ=مشکول/ 8.فعلیّان = مسبغ مخبو/9 .فع لن = ابتر/ 10 . فعلن = محذوف مخبون/ 11. فاعلاتان = مسبع
((( 2. ))) بحر "هزج " که رکن اصلی آن " مفاعیلن " است
حالا لازم است که "زحاف " های "مفاعیلن " را بدانیم :
1.مفاعلن = مقبوض/ 2. مفاعیلُ = مکفوف/ 3. مفاعیل=مقصور/ 4. مفعولن = اخرم/ 5. مفعولُ= اخرب/ 6. فعولن = محذوف/ 7. فاعلن = اشتر/ 8. فع لن = احذ/ 9. فعل= مقبوض احذ/ 10. فع = احذّ محذوف
((( 3. ))) بحر رجز : بحر "رجز" که رکن اصلی آن " مستفعلن " است
حالا لازم است که "زحاف " های "مستفعلن " را بدانیم :
1.مستفعلان = مذیل/ 2.مستفعل= مکفوف/ 3. مفاعلن = مخبون / 4.مفاعِلُ = مکفوف مخبون/ 5. مفتَعِلن = مطوی/ 6. مفعولن = مقطوع/ 7.فعولن= مکبول ( مخبون مقطوع) / 8..فَعَلَتُن = مخبول ( مخبون مطوی) / 9.مفاعلان = مذال مخبون/ 10. مفتعلان = مذال مطوی/ 11.فعلتان = مذال مخبون
((( 4. ))) بحر "متقارب " که رکن اصلی آن " فعولن " است
اگر بادتون باشه "فعولن " خودش زحاف محذوف "مفاعیلن " بود پس حواستون باشه اشتباه نگیرید
حالا لازم است که "زحاف " های "فعولن " را بدانیم
1.فعولُ= مقبوض/ 2. فعول=مقصور/ 3.فعَل=محذوف / 4.فع لن= اخرم/ 5.فع لُ=اثرم/ 6.فع=ابتر
((( 5. ))) بحر "متدارک " که رکن اصلی آن " فاعلن " است
اگر بادتون باشه "فاعلن " خودش زحاف محذوف "فاعلاتن " بود پس حواستون باشه اشتباه نگیرید
حالا لازم است که "زحاف " های "فاعلن " را بدانیم
1.فعلن = مخبون 2.فع لن= مقطوع
((( 6 . ))) بحر "وافر " که رکن اصلی آن " مفاعلتن " است
حالا لازم است که "زحاف " های "مفاعلتن " را بدانیم:
1.مفاعیلن = معصوب / 2.مفاعیلُ = منقوص / 3. مفتعلن = اعضب / 4. مفعولن = اقصم 5. فعولن = مقطوف / 6. فاعلن = اجم / 7. مفاعلن = معقول / 8. مفعولُ = اعقص
((( 7. ))) بحر "کامل " که رکن اصلی آن " متفاعلن " است
حالا لازم است که "زحاف " های "متفاعلن " را بدانیم
1.متفاعلاتن = مرفل / 2. متفاعلان = مذیل / 3. مستفعلن = مضمر /4. مفتعلن = اجزل / 5.مفاعلن = موقوص /6. مستفعلاتن = مرفّل مضمر / 7 . مفاعلاتن = مرفّل موقوص/ 8. مفتعلاتن = مرفل مجزول / 9.مستفعلان مذال مضمر / 10 . مفاعلان = مذال موقوص / 11. مفتعلان = مذال مجزول / 12.فعلاتن= مقطوع / 13. فعلن= احذّ مضمر/ 14.فع لن = احذّ مضمر/ 15. مفعولن = مقطوع مضمر
********* در ادامه 9 بحر فرعی رو خواهیم داشت و 3 بحر مخصوص زبان "دَری " خودمون را... **********
((( 8. )))بحر مضارع:
من بهش میگم مخلوط کنی که اول بحر هزج رو میریزیم توش بعد بحر رمل رو
پس افاعیل اصلی آن :(مفاعیلن فاعلاتن مفاعیلن فاعلاتن)
یادتون باشه که زحاف ها همون زحاف های هزج و رمل میباشد فقط ترتیب همونطوری است که نوشتم )هزج + رمل + هزج + رمل)
((( 9. ))) بحر خفیف:
من بهش میگم مخلوط کنی که اول بحر رمل رو میریزیم توش بعد بحر رجز رو پس افاعیل اصلی آن
(فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن)
یادتون باشه که زحاف ها همون زحاف های رمل و رجز میباشد فقط ترتیب همونطوری است که نوشتم ( رمل+رجز +رمل)
((( 10. ))) بحر سریع:
افاعیل آن تشکیل میشود از دو بار ( مستفعلن مستفعلن مفعولات(
((( 11. ))) بحر منسرح:
افاعیل آن تشکیل میشود از ( مستفعلن مفعولات مستفعلن مفعولات)
((( 12 ))) بحر مقتضب:
افاعیل آن بنا میشود از ( مفعولات مستفعلن مفعولات مستفعلن)
((( 13 . )))بحر طویل:
افاعیل آن بنا میشود از(فعولن مفاعیلن فعولن مفاعیلن)
((( 14. ))) بحر مدید:
افاعیل آن بنا میشود از (فاعلاتن فاعلن فاعلاتن فاعلن)
اغلب پژوهند‌گان اعتقاد دارند که مدید بحر مستقلی نیست وآنرا باید از شاخه‌های بحر رمل دانست.
((( 15. ))) بحر بسیط:
افاعیل آن بنا میشود از (از مستفعلن فاعلن مستفعلن فاعلن)
((( 16. ))) بحر مجتث:
افاعیل آن بنا میشود از( مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن(
******بعد از 7 بحر اصلی و 9 بحر فرعی نوبت 3 بحر مخصوص زبان فارسی است******
((( 17. ))) بحر قریب:
افاعیل آن بنا میشود از( مفاعیلن مفاعیلن فاعلاتن)
((( 18. ))) بحر جدید (غریب) :
افاعیل آن بنا میشود از( فاعلاتن فاعلاتن مستفعلن)
((( 19. ))) بحر مشاکل (مانند و مشابه ) :
افاعیل آن بنا میشود از اصل (فاعلاتن مفاعیلن مفاعیلن)
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
((((((((((((((بخش سوم )))))))))))))))))) :
### برای کسانی است که اوزان را در سطوح بالایی بلد هستند و یا کسانی که میخواهند در سطوح بالاتری از تقطیع و دانش عروضی قرار گیرند .###
همونطور که دوستان عزیز میدانند و دیدیم اساس وزن را در عروض قديم بر سه حرف ((ف )) ؛ (( ع )) ؛ (( ل )) قرار داده اند
به نظر میرسد دلیل آن قرار دادن شباهتي بين وزن شعر و علم صرف لغات‌در ذهن ها باشد.
در بخش اول با بلندی و کوتاهی و ... آشنا شده ایم اما در این بخش من (احمدرضا توجهی ) تصمیم دارم روش تقطیع عروضی را نیز بیان کنم
++++ مجدد میگویم خواندن این بخش برای افراد تازه کار ابدا توصیه نمیشود ++++
مدار اوزان : براي شناخت قسمت‌هايي كه از به هم پيوستن آنها اركان وزن در شعر ايجاد مي‌شود، عروضيان مدار اوزان عروض را به سه ركن یا سه دسته تقسیم کرده اند که عبارتند از (( سبب )) ؛ (( وتد )) و (( فاصله )) که ملاک سنجش آنها در محرک بودن یا ساکن بودن حروف و دسته ها است
اول : سبب : که به دو نوع تقسیم میشود
(( 1. )) سبب خفیف :كه يك متحرك و يك ساكن است
مانند : گِل = متحرک + ساکن
خَم = متحرک + ساکن
و...
(( 2. )) سبب ثقیل : که دو نوع است و دو حرف متحرك متوالي است
مانند : همه = متحرک + متحرک
کَنه = متحرک + متحرک
سَده = متحرک + متحرک
و...
دوم : وتد : که به دو نوع تقسیم میشود
((1. )) وتد مقرون: از دو متحرك و يك حرف ساكن درست شده است
مانند : کرم= متحرک + متحرک + ساکن
کچل = متحرک + متحرک + ساکن
دُژَم = متحرک + متحرک + ساکن
خبر= متحرک + متحرک + ساکن
و...
(( 2. )) وتد مفروق : سه حرف را می گویند که حرف دوم یا وسط ساکن است.
مانند: نامه (مِ) = متحرک + ساکن + متحرک
خانه (نِ ) = متحرک + ساکن + متحرک
جامه (مِ) = متحرک + ساکن + متحرک
و...
سوم: فاصله : که آن هم به دو دسته تقسیم میشود
(( 1. )) فاصله صغری : سه حرف متحرك و يك حرف ساكن است
مانند: چه شُدم = متحرک + متحرک + متحرک + ساکن
سَرِ مَن = متحرک + متحرک + متحرک + ساکن
نَرَوَم = متحرک + متحرک + متحرک + ساکن
ندَهَم = متحرک + متحرک + متحرک + ساکن
و ....
(( 2. )) فاصله کبری : چهار متحرك و يك حرف ساكن مي‌باشد
مانند : نَفَسِ مَن = متحرک + متحرک + متحرک + متحرک + ساکن
بِدَهَمَش = متحرک + متحرک + متحرک + متحرک + ساکن
بِکُشَمَش = متحرک + متحرک + متحرک + متحرک + ساکن
بِزَنَمَش = متحرک + متحرک + متحرک + متحرک + ساکن
و....
$$$ حال ارکانی که بحر های شعر و عربی آنها در آنها ترکیب شده است $$$
الف ) فعولن = فَعو + لُن = متحرک / متحرک / ساکن + متحرک / ساکن = وتد مقرون + سبب خفیف
ب) فاعلن = فا + عِلُن = متحرک / ساکن + متحرک / متحرک / ساکن = سبب خفیف + وتد مقرون
ج) مستفعلن = مُس + تَف + عِلُن = متحرک / ساکن + متحرک / ساکن + متحرک / متحرک / ساکن = سبب خفیف + سبب خفیف + وتد مقرون
د)مفاعیلن = مفا + عی + لن = متحرک / متحرک / ساکن + متحرک / ساکن + متحرک / ساکن = وتد مقرون + سبب خفیف + سبب خفیف
ه)فاعلاتن= فا + علا + تن = متحرک / ساکن + متحرک / متحرک / ساکن + متحرک / ساکن = سبب خفیف + وتد مقرون + سبب خفیف
و)مفاعلتن= مفا + عِلَتُن = متحرک/ متحرک / ساکن + متحرک / متحرک / متحرک / ساکن = وتد مقرون +فاصله ی صغری
ز)متفاعلن = مُتَفا + عِلُن = متحرک / متحرک / متحرک / ساکن + متحرک/ متحرک / ساکن = فاصله ی صغری + وتد مقرون
ح)(مفعولات= مَف +عو + لات = متحرک / ساکن+ متحرک/ ساکن + متحرک / ساکن/ متحرک = سبب خفیف + سبب خفیف + وتد مفروق)
&&&قسمت بعد قسمتی است که در بعضی جا ها گفته اند ولی من (احمدرضا توجهی ) خودم به شخصه اعتقاد بر این دارم که روش بالا بهتر است و مفهوم همیشه بر حفظیات ارجحیت دارد با این حال این قسمت را هم میگوییم : &&&
""" عروضيان براي هر متحرك در خط نشانه‌اي قرار داده‌اند و براي هر حرف ساكن نيز علامت ديگري معين كرده‌اند.
علامت هر متحرك مانند «يك« يا «صفر» عددي مي‌باشد و علامت خطي هر ساكن شكلي مانند شكل حرف الف و يا يك‌‌عددي در نظر گرفته‌اند."""
برای مثال اگر بخواهیم بگوییم مطالب بالا را که نوشتم عروضیان به شکل های زیر نشان میدهند:
اول : سبب :
(( 1. )) سبب خفیف: خَم ؛ گِل = 10
(( 2. )) سبب ثقیل: سَده ؛ کَنه ؛ همه= 00
دوم : وتد :
((1. )) وتد مقرونخبر ؛دُژَم ؛ کچل ؛ کرم= 100
(( 2. )) وتد مفروق:جامه (مِ)؛ خانه (نِ )؛ نامه (مِ) = 010
سوم : فاصله :
(( 1. )) فاصله صغری: ندَهَم؛ نَرَوَم؛ سَرِ مَن ؛ چه شُدم = 1000
(( 2. )) فاصله کبری :بزَنَمَش؛ بِکُشَمَش؛ بِدَهَمَش؛ نَفَسِ مَن = 10000
پس ارکان زیر میشود :
1- فعولن= فعو / لن = 100/10
2- فاعلن = فا / علن = 10/100
3- مستفعلن = مس/تف/علن=10/10/100
4- مفاعيلن= مفا / عی/ لن = 100/10/10
5- فاعلاتن = فا/ علا / تن = 10/100/10
6- مفاعلتن = مفا / علتن= 100/1000
7- متفاعلن= متفا / علن = 1000/100
8- (مفعولات =مف/عو/لات= 10/10/010 )
حال لارم است که پیرو بخش دوم جزوه زحاف ها رو نسبت به مدار اوزان بیان کنیم
در کل زحاف ها در افاعیل عروضی از سه نوع خارج نیست یعنی بدیهی است که به سه دسته ی زیر تقسیم شوند :
1.افزودن حرفي بر رکن اصلی (موارد 1تا 7 بخش دوم همین مقاله ) افاعيل عروضي:
برای مثال اگر اين عمل را در اصل فاعلاتن انجام دهيم فاعلاتن (فا /علا / تن) به فاعلاتان ( فا/ علا / تان) بدل مي‌گردد و به جاي آن لفظ فاعليان(فا / علی / یان ) قرارمي‌دهند و اين زحاف را (اسباغ ) (مسبغ = اسباغ شده ) میگویند.
2. كاستن يك يا چند حرف از اصل افاعيل؛ مثلاً اگر از اصل مفاعيلن (مفا / عی / لن) دو حرف را بر داریم یا به اصطلاح کسر میکنیم مفاعي (مفا / عی) باقي مي‌ماند و به جاي لفظ فعولن( فَعو / لن ) كه در آهنگ روان‌تر و در حروف و حركات با مفاعي برابر است قرار مي‌دهند. و از اين زحاف را كه دو حرف (يك متحرك + يك ساكن) از آخر بيفتد (حذف)(محذوف = حذف شده ) نام نهاده‌اند.
3. ساكن كردن حرف متحرك؛ مانند آن كه حرف متحرك دوم را در متفاعلن(متفا / علن) ساكن گردانيم و به جاي مستفعلن (مس/تف/علن) قرار مي‌دهيم نام اين زحاف را (اضمار) (مضمر = اضمار شده ) نهاده‌اند.
زحافاتي را كه در اصل افاعيل فقط يك تغيير (حذف سكون یا اضافه)، ايجاد بكند زحاف مفرد (بسيط) گويند و هر گاه تغييرات آن ها بيش از يك مورد در اصل افاعيل باشد آن را زحاف مركب و يا مزدوج میگویند.
یعنی : یک تغییر در رکن اصلی = بسیط
بیش از یک تغییر در رکن اصلی = مرکب یا مزدوج
حال در این بخش می آییم و زحاف هایی را که در ارکان اصلی یا به اصطلاح فواصل سالم بدست می آید را به ترتیب مورد کاوش قرار میدهیم و در باره ی برخی از آنها که شهرت بیشتری دارند اندکی توضیح میدهیم
^^^ کمی وارد ارقام شویم ^^^
تعداد زحاف های (معروف ) ساخته شده در بین شعرای فارسی =35
تعداد زحاف های مشترک بین شغرای فارسی و عربی = 22
پس تعداد زحاف هایی که شعرای فارسی اضافه کرده اند = 13
البته آمار بالا بدون سه زحافی است که برخی از بزرگان به آنها اضافه کرده اند
♦♦♦♦♦♦♦♦♦حال پیرو بخش دوم جزوه می آییم فقط نام زحاف ها را مینویسیم میتوانید با رجوع به بخش دوم جزوه متوجه شوید کدام زحاف ها برای کدام بحر ها یا ارکان اصلی استفاده میشوند ♦♦♦♦♦♦♦♦♦
تذکر : برای مطابقت با بخش دوم باید نام زحاف ها را بر وزن مفعول برده و آن ها را پیدا کنید
(((( 1. )))) زحاف های مشترک زبان عربی و فارسی (22 عدد )
1.قبض 2. قصر 3. حذف 4. جنن 5. كف 6. شكل 7. خرم 8. خرب 9. شتر 10. قطع 11. تشعيث 12. طي 13. وقف 14. كشف 15. صلم 16. معاقبت 17. صدر 18. عجز 19. طرفان 20. مراقبت 21. اسباغ 22. اذاله
((( 2. ))) زحاف هایی که شعرای فارسی به زحاف های عربی اضافه کرده اند (13 عدد )
1.جدع 2. هتم 3. خجف 4. تخنیق 5. سلخ 6. طمس 7. جبّ 8. زلل 9. نحر 10 . رفع 11. ربع 12 . بتر 13. حذذ
((( 3. ))) زحاف هایی که برخی از بزرگان و متکلمان بر موارد بالا اضافه کرده اند (3 عدد )
1.توسیع 2.تصفیف 3.تطویل
برخی از زحاف های مشهور در اشعار فارسی که برخی از سایت ها و کتاب ها به آنها اشاره کرده اند را می نویسم
1.قبض:
الف ) در لغت به معني گرفتن باشد
ب) انداختن حرف پنجم جزء ساکن است
ج)مثلاً مقبوض مفاعيلن (مفا / عی/لن) = مفاعلن (م / فا / علن ) است که حرف «ی» ساكن آن انداخته مي‌شود.
مقبوض فعولن(100/10) = فعول (0100) حرف «ن» ساكن انداخته‌مي‌شود.
2. قصر:
الف) در لغت به معنی كوتاه كردن است
ب)حذف و انداختن ساكن سببي باشد كه آخرين جزو آن ركن باشد و متحرك ماقبلش را ساكن گردانند.
ج)مقصور از فاعلاتن (10/100/10) = فاعلات (10/1100)
مقصور از مفاعیلن (100/10/10) = مفاعيل (100/110)
3. حذف:
الف )در لغت به معني انداختن است
ب)حذف يك سبب از آخر ركن مي‌باشد
ج) محذوف مفاعيلن (100/10/10) = مفاعي (100/10) كه به جايش لفظ فعولن(100/10) قرار مي‌دهند.
4. خبن:
الف) در لغت به معني شكستن كنار جامه است تا كوتاه گردد؛
ب)خبن انداختن در جزو ساكن سبب نخستين ركن مي‌باشد.
ج)مخبون فاعلاتن (10/100/10) = فعلاتن (1000/10)
مخبون مستفعلن (10/10/100) = متفعلن (100/100) كه به جايش مفاعلن(100/100) قرار میدهند.
5. كف:
الف) در لغت به معني بازداشتن است
ب)انداختن حرف هفتم باشد از جزوي كه ركن آخرين آن سبب خفيف است.
مكفوف مفاعيلن (100/10/10) = مفاعيل‌ُ (100/010)
مكفوف فاعلاتن (10/100/10) = فاعلاتُ (010/010)
6. شكل:
الف) بستن زانوي شتر است
ب) در واقع و به اصطلاح اجتماع زحاف خبن و كف مي‌باشد.
مشكول فاعلاتن (10/100/10) = فعلات (00/010)
7. خرم:
الف) در لغت به معني بريدن قسمتي از جدار بيني حيوان باشد
ب)انداختن اولين حرف متحرك مفاعيلن مي‌باشد.
تذکر : اين زحاف را در اشعار عرب تخنيق نام نهاده‌اند مگر اينكه در اوّل قراربگيرد و در شعر فارسي چون در حشو بيت بیايد به مخنّق می گویند.
ج)اخرم مفاعيلن (100/10/10) = فاعيلن (10/10/10)، به جايش مفعولن(10/10/10) قرار دهند.
8. خرب:
الف )انداختن دو حرف ميم و نون از مفاعيلن است.
ب) اخرب مفاعيلن (100/10/10) = فاعيل (10/010) به جايش لفظ مفعول(10/010) قرار دهند.
9. شتر:
الف ) بر وزن كبك به معني عيب و نقصان باشد و اشتر كسي را گويند كه پلك چشم او در نورديده باشد
ب) جمع دو زخاف قبض و خرم مي‌باشد.
اشتر مفاعيلن (100/10/10) = فاعلن (10/100)
10. قطع:
الف)در لغت بريدن است
ب)حذف و انداختن حرف ساكن وتد (مقرون) آخر و ساكن كردن متحرك ماقبلش مي‌باشد (قطع در وتد همان كاري را انجام مي‌دهد كه قصر در سبب انجام مي‌دهد).
ج)مقطوع مستفعلن (10/10/100) = مستفعل (10/10/10)، كه به جايش مفعولن(10/10/10) قرار مي‌دهيم.
11. تشعيث:
الف ) ژوليدگي و آشفتگي
ب)انداختن يكي از حروف متحرك وتد مقرون است كه در وسط جزء قرار گيرد.
ج)مشعّث فاعلاتن (10/100/10) = ((فالاتن)) (10/10/10) به جايش مفعولن(10/10/10) قرار دهند.
12. طي:
الف) در لغت به معني پيمودن است
ب) در واقع و در اصطلاح، انداختن حرف چهارم ساكن است.
ج)مطوي مستفعلن(10/10/100) = مستعلن (10/1000) كه به جايش مفتعلن(10/1000) قرار مي‌دهند.
مطوي مفعولات (10/10/010) = مفعلات (010/010) كه به جايش فاعلات(010/010) قرار مي‌دهند.
13. وقف:
الف ) به معني ايستادن است
ب)ساكن گردانيدن متحرك وتد مفروِق در مفعولات(0101010) مي‌باشد.
ج)موقوف مفعولات (0101010) = مفعولات (1101010) كه به جايش مفعولان(1101010) نيز قرار دهند.
14. كشف:
الف ) یعني برهنه كردن اندام
ب) انداختن متحرك در وتد مفروِق مي‌باشد.
ج)مكشوف مفعولات (0101010) = مفعولا (101010) كه به جايش مفعولن (101010)قرار مي‌دهند.
15. صلم:
الف ) در لغت به معني بريدن گوش است
ب)اسقاط یا همان سقوط وتد مفروِق از آخر ركن مفعولات است كه به جاي آن فعلن قرار دهند.
ج)اصلم فاعلاتن (1010010) = فاعل (1010) که به جایش از فع لن ( 10 10) استفاده میکنند .
16. حجف:
الف) در لغت یعنی كاويدن و بازي كردن
ب)در واقع و در اصطلاح شعر پارسي اینکه اول فاعلاتن را مخبون كنند تا فعلاتن شود و بعد فاصله‌ی صغري از (فعلا) را بيندازند و فقط «تن» باقي می‌ماند كه به جايش (فع) قرار دهند.
ج)محجوف فاعلاتن (1010010) = تن (10) كه به جايش فع (10) قرار دهند.
17. جُب‌ّ:
الف ) در اصطلاح عروض فارسي ساقط كردن دو سبب خفيف از آخر مفاعيلن (1010100) است.
ب) مجبوب مفاعيلن (1010100) = مفا(100) به جايش «فعل« به سكون لام قرار دهند.
18. نحر:
الف)در لغت به معني كشتن شتر است
ب) در واقع و در اصطلاح عروض پارسي انداختن هر دو سبب از اوّل و ساكن کردن حرف آخر مفعولات مي‌باشد.
ج) منحور مفعولات (0101010) = لا (10) كه به جايش «فع» (10) قرار دهند.
19. رفع:
الف) به معني برداشتن است
ب)در عروض برداشتن يك سبب خفيف از اوّل مستفعلن مي‌باشد.
ج)مرفوع مستفعلن (1001010) = تفعلن (10010) كه به جايش «فاعلن»(10010) قرار دهند.
20. ربع: در لغت گرفتن يك‌‌چهارم از چهار قسمت مال است و در اصطلاح عروض فارسي، مجموع دو زحاف صلم و خبن در فاعلاتن مي‌باشد.
مربوع فاعلاتن (1010010) = فعل (100) به سكون حرف لام.
21. بتر:
الف ) بر وزن كبك بريدن دم باشد
ب) در عروض پارسي اجتماع جب و خرم در مفاعيلن باشد و در فعولن اجتماع ثلم و حذف باشد.
ج)ابتر مفاعين (1010100) = فا (10) كه به جايش «فع» (10) مي‌آورند.
ابتر فعولن (10100) = عو (10) كه به جايش «فع» (10) مي‌آورند.
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
با عرض پوزش به دلیل حجم بالای مطالب بخش چهارم جزوه رو که یکی از مهترین بخش های جزوه است را در وبلاگ شخصی بنده www.tavaj18.persianblog.ir مشاهده فرمایید .
ارسال پیام خصوصی اشتراک گذاری :
|
|
|
|
| 
ارسال پیام خصوصی
مهدی محمدی
محمد حسنی
محمدرضا آزادبخت
مهرداد مانا
سید هادی محمدی
افسانه نجفی 
آذر دخت 
