آرزو

درود فراوان خدمت دوست نازنینم یاسر عزیز. غزل زیبایی آوردی و حسابی لذت بردم از خواندنش. اما یک نکته درباره وزن آن هست؛ یک اتفاق جالب در آن رخ داده که اگر از شاعران و منتقدان امروزین بپرسید احتمالا آن را مجاز نمی دانند اما برخی قدما مانند «منوچهری دامغانی» آن را مجاز دانسته اند و در شعر خود استفاده کرده‌اند. قبلا هم به صورت پراکنده به این موضوع اشاره کردن بودم اما به بهانه صفحه سبزی خواستم موضوع را کامل‌تر طرح کنم.
موضوع برمی‌گردد به جواز تبدیل «فعلاتن فعلاتن» به «فعلاتُ فاعلاتن» (با قلب یا جابجایی یک هجای کوتاه با بلند)؛ مثلا آیا می‌شود وزن «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن» را - با قلب - تبدیل کرد به «فعلاتن فعلاتُ فاعلاتن فعلن» یا خیر. در شعر حافظ، سعدی، عطار و حتی مولانا (تا آنجا که من دیده ام) چنین تبدیلی مشاهده نمی شود و به نظر آن را غیر مجاز دانسته اند. اما در شعر شعرای متقدم تر مثل منوچهری و رودکی مواردی هست و بعید نیست جدا از تنگنای وزنی برای ایجاد تنوع در ریتم چنین کاری کرده باشند (مثلا نگاه کنید به مسمط منوچهری در استقبال از جشن مهرگان، به مطلع «شاد باشید که جشن مهرگان آمد/ بانگ و آوای درای کاروان آمد»). حال آنکه امروز قلب را فقط در تبدیل «مفتعلن» به «مفاعلن» و برعکس مجاز می‌دانند. البته رگه‌هایی از این قلب‌های «نامعمول» هنوز در اوزان فرعی رباعی خودش را حفظ کرده است و منتقدان ادبی و شاعران برای وزن رباعی استثنا قائل شده‌اند.
آقای «علی‌رضا بدیع» شاعر و منتقد ادبی مقاله مفصلی درباره اختیار شاعری قلب دارند که مطالعه اش برای علاقه‌مندان خالی از فایده نخواهد بود.
حال با این اوصاف، من معتقدم تا جایی که می‌شود باید از چنین قلبی اجتناب کرد اما از سر محافظه‌کاری نمی‌گویم «غلط» است هر چند اکثر علمای این علم - که بنده خاک پای آنها هم نیستم - معتقد به غیر مجاز بودن چنین کاری هستند.
البته یک چیز کلی را هم درباره اختیارات شاعری در وزن بگویم؛ ما معمولا عادت داریم که بگوییم اختیارات شاعری صرفا برای باز گذاشتن دست شاعر در شرایط اضطرار هستند، در حالی که شعرای متقدم گاهی برای ایجاد «تنوع» در ریتم و موسیقی بیرونی شعر «عمدا» از اختیارات شاعری - و بعضا اختیارات جنجالی مثل «عکس تسکین» (که آن هم از نظر قریب به اتفاق مجاز نیست) - استفاده کرده اند. برای مثال به نظر می‌رسد خاقانی و انوری گاهی برای ایجاد تنوع در ریتم یک قصیده‌ به طور متوالی در چند بیت یک اختیار شاعری خاص را مدام انجام داده‌اند.