دلم ...

سلام

درنگی در خوانش بخشی از یک شعر (وزن، تفکیک و پایان‌بندی مصراع‌ها):

1)
دلم || ں ـ = مفا
یک شانه می‌خواهد || ـ ـ / ں ـ ـ ـ = عیلن / مفاعیلن
که بگذارم سرم را || ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ = مفاعیلن / مفاعی (= فعولن)
به رویش سر دهم گریه || ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ ـ = مفاعیلن / مفاعیلن
بگویم حرف‌هایِ آخرم را || ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ = مفاعیلن / مفاعیلن / مفاعی (= فعولن).
• پایۀ وزن این نیمائی مفاعیلن است. بر این اساس، سطر دوم (در این پنج سطر) دنبالۀ وزنی سطر اوّل است و قاعدتاً یا باید این دو سطر در یک مصراع، به صورت زیر نوشته می‌شد:
دلم یک شانه می‌خواهد (مفاعیلن مفاعیلن [ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ ـ])،
و یا در آغاز سطر دوم نشانه‌ای به صورت‌های زیر گذاشته می‌شد:
1/الف)
دلم
ــ یک شانه می‌خواهد
1/ب)
دلم
[یک شانه می‌خواهد

و یا...

2)
دلم || ں ـ = مفا
یک موج می‌خواهد || ـ ـ / ں ـ ـ ـ = عیلن / مفاعیلن
کشاند جسم من را || ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ = مفاعیلن / مفاعی (= فعولن)
تا میان بستر دریا || ـ / ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ ـ = لن / مفاعیلن / مفاعیلن
تلاطم‌های قلبم را || ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ ـ = مفاعیلن / مفاعیلن
بگیرد در خودش || ں ـ ـ ـ / ں ـ = مفاعیلن / مفا (= فعل)
آهسته و آرام || ـ ـ / ں ـ ـ ـ = عیلن / مفاعیلن (میم آرام از تقطیع ساقط است).

2/الف)
در اینجا هم حکایت سطر اوّل و دوم مانند ردیف (1) است؛ یعنی سطر دوم دنبالۀ وزنی سطر نخست (دلم) است:
دلم یک موج می‌خواهد،
یا:
دلم
ــ یک موج می‌خواهد
و یا...

2/ب)
سطر «تا میانِ بسترِ دریا» دنبالۀ وزنی سطر «کشاند جسم من را»، و مجموعاً یک مصراع است که لازم است به یکی از شیوه‌های گفته شده نشانه‌گذاری شود یا سطرِ دنباله سرِ سطر نوشته نشود.

2/ج)
تلاطم‌های قلبم را || ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ ـ = مفاعیلن / مفاعیلن
بگیرد در خودش || ں ـ ـ ـ / ں ـ = مفاعیلن / مفا (= فعل)
آهسته و آرام || ـ ـ / ں ـ ـ ـ = عیلن / مفاعیلن (میم آرام از تقطیع ساقط است).
سطرِ «آهسته و آرام» هم دنبالۀ وزنیِ سطرِ «بگیرد در خودش» است که جمعاً تکرار چهاربارۀ مفاعیلن است و بهتر این است که به یکی از شیوه‌های مذکور مشخّص شود.

3)
دلم || ں ـ = مفا
یک جنگل بارانی و || ـ ـ / ں ـ ـ ـ / ں ـ = عیلن / مفاعیلن / مفا
سرسبز می‌خواهد || ـ ـ / ں ـ ـ ـ = عیلن / مفاعیلن
که اشک چشم‌هایم || ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ = مفاعیلن / مفاعی
گم شود در بارشِ || ـ / ں ـ ـ ـ / ں ـ = لن / مفاعیلن / مفا
رگباری‌اش در زیر هر برگ || ـ ـ / ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ [ں] = عیلن / مفاعیلن / مفاعیـ[ـل]
از درختانِ || ـ / ں ـ ـ ـ = لن / مفاعیلن
به هم نزدیک و زیبایش || ں ـ ـ ـ / ں ـ ـ ـ = مفاعیلن / مفاعیلن

3/الف)
سه سطر نخست، از تمام جهات در یک مصراع می‌گنجد:
دلم یک جنگلِ بارانی و سرسبز می‌خواهد (چهار بار مفاعیلن).

3/ب)
مجموع سطور دیگر هم در واقع یک مصراع است:
... که اشکِ چشم‌هایم گم شود در بارشِ رگباری‌اش در زیر هر برگ از درختانِ به هم نزدیک و زیبایش.
طبیعت زبان و سخن حکم می‌کند که این کلمات پشت‌سرهم خوانده شود ولی در پنج سطر جداگانه آمده است! البتّه چون در این صورت مصراع دراز است، شاعر حق دارد آن را مثلاً در دو سطر (با نشانه‌گذاری) بیاورد امّا با تفکیک بجای سطر؛ مثلاً سطر نخست با «رگباری‌اش» بسته می‌شد و...
بیان در مجموع این هشت سطر، مانند بحر طویل شده است؛ یعنی با این نوع مصراع‌بندی و پایان‌بندی مصراع‌ها، سخن معیوب شده است. مثلاً: الف) «بارشِ» و «رگباری‌اش» را در دو سطر جداگانه آوردن، یا «... در زیر هر برگ از درختانِ به هم نزدیک...» را در سه سطر جداگانه آوردن، سخن را از حالت طبیعی بیرون برده است. ب) اگر «برگ» را به سکونِ گاف بخوانیم، برای گافِ «برگ» فضایی در وزن قائل می‌شویم که وجود ندارد زیرا آن گاف با «از» (در آغاز سطر بعد) ادغام شده است. ج)...

• این نوع بی‌توجّهی‌ها تا پایان شعر ادامه دارد که نشان دادن همۀ آن‌ها در حکم تکرار همین موارد برشمرده است. شاعر با اندکی درنگ و دقّت و توجّه، می‌توانست از این نقص‌ها دوری کند.

4) این درست است که در شعر نیمایی آوردن قافیه «واجب» نیست امّا انواع قافیه‌نشانی شعر را گوشنوازتر می‌کند. در این شعر به قافیه هم توجّه درخور و جدّی نشده است؛ آشکارترین قافیه و ردیف در سطور آغازین آمده است: «سرم را» + «آخرم را». تکرار «دلم» و «می‌خواهد» در آغاز و پایان مصراع‌های آغازین بندواره‌ها نیز به نوعی به موسیقی شعر کمک کرده است.
*
شرح زیبایی‌های این شعر بر دوشِ قلم دیگران.
امید است که در آینده نیمایی‌های بهتری از این قلم بخوانیم.