حلقه ی کابوس ها

( قافیه کردن پسوندها و ( ان )جمع رواست)
با درود و احترام به نظر بعضی دوستان در خصوص قافیه کردن پسوندها بنده هم به سبب اینکه سالها قافیه و عروض را در مدارس تدریس می کردم؛ عرض می‌کنم: قافیه کردن پسوندها هیچگونه اشکالی ندارد و از این نظر که گذشتگان و بزرگانِ علم عروض آنرا روا دانسته اند و پسوند ها در حکم واژه‌ی قافیه هستند .
دلم جز مهر مه‌رویان طریقی( بر) نمی‌گیرد
ز هر در می‌دهم پندش ولیکن ( در) نمی‌گیرد
که (بر و در) باهم قافیه شده اند
چنان صورتش بسته تمثالگر
که صورت نبندد از آن خوبتر
در بیت بالا نیز پسوند ( گر ، و ، بر ) قافیه شده‌اند و الحاقی نیستند.
( ان ) جمع اگر تکرار نشود و تنها یکبار در شعر آورده شود ایرادی ندارد و کل شعرا از گذشته و حال از این اختیار استفاده کرده‌اند از جمله خودم هم به ندرت این کار را کرده‌ام حالا ممکن است به سلیقه‌ی فردی خوش نیاید.
از مولوی
نک بهاران شد،صلا ای لولیان
بانگ نای وسبزه و آب روان
ان ) در لولیان جمع ولی در روان جزئی از کلمه است هزاران نمونه وجود دارد که ذکر آنها مقدور نیست.
و نکته‌ی دیگر اینکه سعدی ، حافظ ، فروسی ، و مولانا و ... همگی سرمایه‌های ادبیات ما هستند قرنها از نام این بزرگان گذشته است در حالیکه آنها همچنان مورد احترام جهانیان هستند باید به چشم احترام به آنان نگریست و اشعارشان توسط ادیبان چیره دست تصحیح شده‌اند گاهی در ویرایش و چاپ اشتباهاتی می شود و نباید به حساب آنان گذاشته شود .
با این تفاسیر اشتباهی در قوافی استفاده شده نیست هر چند اگر استفاده نشود زیباترند.
با پوزش بسیار

سپاس خدای را که فرصتی دوباره داد تا بنویسم
در خصوص برخی مباحث راجع به قافیه و عیوب آن باید مطالبی را عرض کنم

🚩 عیب یعنی چه؟ معیوب به چه معنا است؟
هر چیزی که در سر جای خودش قرار نگیرد معیوب است هر چند آن چیز به ذاته درست باشد

و اما بعد

هدف از آفرینش قافیه در شعر چیست؟ قافیه که وحی مُنزل نیست، قراردادی است که قدما برای
افزایش موسیقی کلام و لذت شنیداری مخاطب وضع کرده اند
یعنی مهمترین و تامه ترین هدف از ایجاد قافیه توجه به موسیقی کلام بوده چه قوافی بیرونی و درونی و میانی و قص علی هذا

🚩 در اشعار و ادبیات فارسی
باید شعر را به صورت موردی واکاوی کرد ممکن است درجایی استفاده از قوافی معیوب و یا سست نه تنها به موسیقی کلام آسیب نزند بلکه موجب زیبایی آن هم بشود اما آیا در شعر بانو عجم که خودشان هم بزرگوارانه به آن اذعان کرده اند این اتفاق افتاده است؟ موسیقی کلام حفظ شده است؟ بسامد آوایی و ریتم شعر خدشه دار نشده است؟ اگر شده که قطعا و حتما شده پس قوافی استفاده شده در جایگاه خود قرار نگرفته و سست است و معیوب

🚩 در این که حضرات حافظ و سعدی و مولانا و سایر بزرگان ادب و شعر فارسی مانند چراغی هستند که در شبستان زبان شعری ما شکی نیست ولی از انسانی که خطا جزو لاینفک زندگی اوست بت ساختن کار صحیح و معقولی نیست صرف اینکه این بزرگواران در جایی مرتکب خطا شده اند، برای ادامه ی آن دلیل تراشیدن موجه نیست

🔷 تبصره

هر چند شاید خطاهای برخی علما و فضلا و شعرای قدیم و جدید به لحاظ نحوی و ساختاری درست نباشد اما به حدی این خطا را درست و به جا استفاده کرده اند که نه تنها موسیقی کلام خدشه دار نشده بلکه به آن رنگ و بوی تازه هم داده است از جمله قوافی زینتی که در بحث های مختلف مورد کنکاش قرار گرفته است.
اما آیا در همه ی اشعار، باید این امر تکرار شود؟ قطعا نه و باید با دیدن موقعیت همجواری کلمات بتوان بهترین گزینه را برای قوافی انتخاب کرد که ریتم و موسیقی شعر آسیب نبیند
🚩 بارها عرض کرده ام در دیباچه ی گلستان حضرت سعدی که چند صفحه ای بیش نیست حدود بیست حشو وجود دارد اما این حشو ها آنقدر ملیح هستند که خواننده به کنه حشو پی نمی‌برد. اما آیا اذعان اینکه ایشان در نوشتار خود حشو داشته اند از کرامات به حق حضرتشان کم میکند؟

🚩 شعر تنها چیدمان کلمات در قدرمطلق افاعیل و ارکان و اوزان نیست، که اگر اینگونه باشد نوشته ای است موزون که شعریت ندارد
پای ‌شعرش می‌لنگد.
شعر علاوه بر ساختار درست باید از صور خیال و موسیقی و پیام و غیره و ذالک آکنده باشد.
همین امر و عدم توجه به این اصول باعث شده مع الاسف دور از حضور سرورانم در این سایت وزین، شاهد خزعبلاتی به اسم شعر باشیم که تیشه بر ریشه ی فرهنگ و ادبیات ما زده اند.
در باب شعر، هر سخن موزونی ‌‌شعر نیست، شعر الگوریتم ماتریسی نیست که در قاب عده ای قوانین، ساخته شود و روح از پیکره ی آن عروج کند.
رمز ماندگاری برخی از اشعار هم، به ساختار و قوافی آن نیست به روح شعر است و موسیقی و تاثیر پذیری آن در اذهان مردم.
اگر حضرت حافظ اصلا شعری نمی سرود و فقط این بیت را عنوان می‌کرد

🔶هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریده ی عالم دوام ما

برای جهان کافی بود و آنقدر لذت در این بیت وجود دارد که وصف ناشدنی است.

🚩 بزرگترین کشف شاعر، شناخت جهان ذهنی خویش و آگاهی نسبت به تجربه‌های زیسته ی خود و بهره گیری از ذوق و سلیقه‌ی خویشتن است اگر این ذوق و زیبایی و مبحث زیبا ‌شناختی حتی با قوافی درست به ظاهر از لحاظ ساختار ولی معیوب به لحاظ توابع و پیوستگی موسیقایی بافته شود آن قافیه عیب دارد، بد است، الکن است، ناجور است حالا هر اسمی که دوست دارید بگذارید.

🚩 شعر نیز مانند هر پدیده‌ی خلاق، عناصری دارد و از این میان، چهار عنصر، پایه و جوهره ی شعر را پدید می آورد. زبان، تخیل، عاطفه و موسیقی. همه ی شاعرانی که مدتی شعر را تجربه کرده باشند، با این عناصر سر و کار و آشنایی دارند. در این راستا مهم، برقراری پیوند و تعیین نسبت این عناصر با هم است. تفاوت شعر شاعران در همین نسبت ها و چگونگی پیوند هاست.
ممکن است شاعری با کلمات یکسان و قوافی یکسان شعری را در اوج بسراید و شاعری نتواند از عهده ی آن به در آید چرا که نسبت این عناصر اگر کم و زیاد شود شعر آسیب می‌بیند.
عنصر تخیل و عاطفه و موسیقی که همه در عنصر زبان اجرا می شوند، در شعر هر شاعر، وضعیتی ویژه دارد؛ تعیین کننده ی آن وضعیت و نسبت ها، همان جهان ذهنی شاعر و تجربه‌های زیسته ی شاعر است.

🚩 در هر بیت یا سطر شعر، کلمه یا کلماتی هستند که هسته ی معنایی، تصویری، عاطفی و حتی گاهی موسیقیایی ِ آن بیت و شعر را تشکیل می دهند. بسته به رویکرد شاعر، به شعر و نوعِ(ژانر) متن، می‌تواند این وجه ها تغییر کند و اگر در انتخاب قوافی که شاکله ی کلام شعر بر روی آن استوار است خصوصا قالب هایی مانند چهارپاره که دست شاعر برای انتخاب قوافی باز است دقت نشود شعر سلاخی میگردد حال همه بگویند درست است

برای تقریب اذهان مثالی بیاورم

اتومبیلی در جاده حرکت می‌کند قانون حداکثر سرعت مجاز را برای این خودرو صدو بیست کیلومتر در ساعت تعیین کرده اما وقتی راننده مشاهده می‌کند که جاده لغزنده شد و یا خودرو دچار نقص شد صرفا برای اینکه قانون اجازه داده باید با سرعت صد و بیست کیلومتر در ساعت حرکت کند؟

شعر هم همین است حتی اگر ساختار هم در برخی ابیات و مصاریع برای ما اجازه ی درج قافیه ای را می‌دهد ولی ما مشاهده می‌کنیم موسیقی و ریتم به خطر می‌افتد و یا سایر شاخصه های شعریت ضعیف میشود قطعا نباید از آن قوافی بهره برد.

🚩 چگونه است که کلامی می‌تواند به ساحت شعر وارد شود و در آن قدم بگذارد اما کلامی دیگر در حد گفته‌ای عادی باقی می‌ماند و تنها به باربریِ یک خبر بسنده می‌کند؟ همه ی اینها برمی‌گردد به نوع چیدمان کلمات و راه دادن عناصر خیال و این تفاوت ها و سبک و سنگین کردن ها در شعر باعث به وجود آمدن سبک ها و قالب‌های مختلفی شده است. و اگر قدمای ما به استناد به این که فلان استاد در سخنش چه گفته و چه نوشته و او را پیغمبر خود قرار می‌دادند این همه نوع آوری در ‌شعر ایجاد نمیشد
اینکه نیما و شاملو و فروغ و براهنی و…. توانستند برخلاف کتب نوشته شده و قواعد و قوانین نو آوری کنند حکایت از این دارد که پیرو صرف افکار دیگران بودن و استناد به کتب آنها کاری است که همیشه جوابگو نیست

⛔ ⚠️ تبصره

اگر چه نوع آوری در شعر کاری است نیکو و بزرگ اما باید کسی که به این کار مبادرت می‌کند مجتهد در زمینه ی شعر و شاعری باشد و سواد کافی و وافی در این خصوص داشته باشد نه اینکه ما صرفا به خاطر تنبلی، فرار از دژ نحو و ساختار، همه ی رشته های ادبا و اساتید را پنبه کنیم و خودمان برای خودمان قانون من در آوردی در آوریم و چه نیکو گفت مرحوم علی حاتمی در دیالوگ فیلم کمال الملک

(مدرسه‌ هنر مزرعه‌ بلال نیست ، که هر سال محصول بهتری داشته باشد. در کواکب آسمان هم یکی می ‌شود ستاره‌ رخشان، الباقی همه سوسو می‌ زنند.)

🚩 به راستی قافیه در شعر چه میکند؟
قافیه نیز مانند وزن نوعی تناسب است، و همین وجود تناسب لذتی برای شنونده و مخاطب دارد
وجود قافیه در شعر فارسی لاجرم قواعدی را در خود به وجود آورده است که اساس این قواعد و نتیجه ی همه ی مولفه های قاعده ها، بر خوش آهنگی و حفظ موسیقی شعر است و اگر جایی موسیقی شعر حتی با قافیه ی به ظاهر درست خدشه دار شود قافیه معیوب است

🚩 اگر کلمه ی معیوب را هم به کار نبرم به قول دکتر محمد کاظم کاظمی
این قافیه ها که در شعر سرکار خانم عجم هم مطرح شد ناتندرست هستند.
و ما نمیتوانیم قواعدی را که از شعر شاعران بزرگ استخراج شده و نام آنها رفت، را معیار ارزیابی خود قرار دهیم

مثلا میتوانیم این دو غزل سعدی را باهم مقایسه کنیم و ببینیم کدام موسیقی کناری دلپذیرتری دارد

🔎
چشم خدا بر تو ای بدیع شمایل

یار من و شمع جمع و شاه قبایل

جلوه کنان می‌روی و باز می‌آیی

سرو ندیدم بدین صفت متمایل

هر صفتی را دلیل معرفتی هست

روی تو بر قدرت خدای دلایل

قصه لیلی مخوان و غصه مجنون

عهد تو منسوخ کرد ذکر اوایل

نام تو می‌رفت و عارفان بشنیدند

هر دو به رقص آمدند سامع و قایل

پرده چه باشد میان عاشق و معشوق

سد سکندر نه مانع است و نه حایل

گو همه شهرم نگه کنند و ببینند

دست در آغوش یار کرده حمایل

دور به آخر رسید و عمر به پایان

شوق تو ساکن نگشت و مهر تو زایل

گر تو برانی کسم شفیع نباشد

ره به تو دانم دگر به هیچ وسایل

با که نگفتم حکایت غم عشقت

این همه گفتیم و حل نگشت مسائل

سعدی از این پس نه عاقلست نه هشیار

عشق بچربید بر فنون فضایل


🔎

دنیا نیرزد آنکه پریشان کنی دلی

زنهار بد مکن که نکردست عاقلی

این پنج روزه مهلت ایام آدمی

آزار مردمان نکند جز مغفلی

باری نظر به خاک عزیزان رفته کن

تا مجمل وجود ببینی مفصلی

آن پنجهٔ کمانکش و انگشت خوشنویس

هر بندی اوفتاده به جایی و مفصلی

درویش و پادشه نشنیدم که کرده‌اند

بیرون ازین دو لقمهٔ روزی تناولی

زان گنجهای نعمت و خروارهای مال

با خویشتن به گور نبردند خردلی

از مال و جاه و منصب و فرمان و تخت و بخت

بهتر ز نام نیک نکردند حاصلی

بعد از هزار سال که نوشیروان گذشت

گویند ازو هنوز که بودست عادلی

ای آنکه خانه در ره سیلاب می‌کنی

بر خاک رودخانه نباشد معولی

دل در جهان مبند که با کس وفا نکرد

هرگز نبود دور زمان بی‌تبدلی

مرگ از تو دور نیست وگر هست فی‌المثل

هر روز باز می‌رویش پیش، منزلی

بنیاد خاک بر سر آبست ازین سبب

خالی نباشد از خللی یا تزلزلی

دنیا مثال بحر عمیقست پر نهنگ

آسوده عارفان که گرفتند ساحلی

دانا چه گفت، گفت چو عزلت ضرورتست

من خود به اختیار نشینم به معزلی

یعنی خلاف رای خداوند حکمت است

امروز خانه کردن و فردا تحولی


در شعر اول علاوه بر اینکه قافیه ها با قواعدش همخوانی دارند، شاعر بخش مشترک قافیه را که میتوانست فقط یک صامت (ل) و یک مصوت (ِ ) باشد بیشتر از حد قانونی اش آورده است (مصوت بلند آ و صامتهای ل و ی) و این قافیه را غنی تر کرده است اما در شعر دوم قافیه با قواعد همخوانی ندارد، یعنی آخرین مصوت قبل از حروف مشترک، یکسان نیست، آن مصوت در کلمات عاقل و حاصل کسره است، در مفصّل فتحه است و در تناول ضمه، در بقیه ی بیت ها هم این نوسان وجود دارد. اختلاف کیفیت موسیقی کناری دوشعر هم آشکار است، و ناشی از همین نکته
البته به قطع نمیتوان گفت سعدی اشتباه کرده اما میتوان گفت قوافی ناتندرست هستند.


یا مثالی از حضرت حافظ

در وفای عشق تو مشهور خوبانم چو شمع
شب نشین کوی سربازان و رندانم چو شمع

قطعا رند و خوب نمیتواند هم قافیه باشد و قوافی معیوب هستند و عیب شایگان در آنها مستتر اما
حضور ردیف و موسیقی که از آن ناحیه ساطع شده کاستی قافیه را تا حدی پوشانده است.

🔎 یا نظامی در این بیت

اگر سیرت این است ما بر چه ایم؟
وگر مردم این اند پس ما که ایم؟

ملاحظه میشود که نظامی بر خلاف قواعد قافیه در های غیر ملفوظ
که و چه را باهم قافیه کرده است که قوافی ایشان هم معیوب است


از این دست مثالها زیاد است که در این مقال نمیگنجد

این نقد نه در جواب کسی نوشته شده و نه در رد یا قبول نظر اساتید

تجاربی بود از کسی که مدتها دود چراغ خورده و تدریس نموده است

تشکر ویژه از بانو عجم و عذر خواهی بابت شلوغ کردن صفحه ی مبارک شان

یا علی مدد

سید هادی محمدی

باسلام وخوش امدگویی وتشکراز حضوریکایک شما عزیزان درصفحه ی شعرم باتوجه به ایرادات ونکات ریزودرشتی که استادان ودوستان عزیز اشاره داشتند این شعر راویرایش کردم
ازحق نگذریم جدا از مضمون وتصویرسازیهای شعر که بدنبودند اما ازلحاظ فنی وقافیه ها دچارمشکل بود هرچند باکمی اغماض میشد گذشت ازاین ایراداتی که وارد بود اما باتوجه به نکات ارزشمندی که استادان عزیز جناب محمدی وحکیم آموزش دادند درجمع بندی نظرات به این نتیجه رسیدم که بهتراست که همین مشکلات ریزودرشت رابرطرف کنم وویرایش بزنم شعرم را
بدین صورت:
باکدامین واژه ها بازی کنم
ازکدامین غم قلمرانی کنم
لااقل بگذاراینجا باخودم
کنج این دفتررجزخوانی کنم

با کدام آرایه ها پوشش دهم
این همه دلتنگی واندوه را
این هجوم ممتد دلشوره ها
بی صدا از پا درآرد کوه را

هرطرف با ایل خود چادرزده
دردی وهرگوشه غوغایی به پاست
شادمانی پر زد ازدنیایمان
آه این سیاره کانون بلاست

سرخوشان مست قدرت بی خیال
زخم روی زخمهامان چیده اند
خنده ازلب هایمان کوچیده است
نسخه ی دلواپسی پیچیده اند

مرگ شیرین تر شد ازاین زندگی
درجهانی عاری ازصلح وصفا
مهربان خالق خودت کاری بکن
تاکه آرامش شودمهمان ما

رفته خواب ازچشم خونین زمین
تنگ ترشد حلقه ی کابوس ها
زیربار رنج دوران مانده ایم
خسته از جولان بی ناموس ها

خسته ایم از فصل بی پایان ظلم
گریه ها،فریادهای بی ثمر
کاش می شد باز اینجا لحظه ای
گوش های بسته ی همواره کر!؟

✍ #جمیله_عجم(ب.و)

علاوه بر استاد محمدی که برقافیه ها نقد نوشتند،جناب استاد اخباری ،استاداحسانی فر ( منتظر لنگرودی) ،جناب یونسی وجناب فرامرز شعبانی هرکدام به نکاتی اشاره داشتند که اگرکمی سخت گیر باشم همه درست بود تا حدودی وسعی کردم در ویرایشم تا جایبکه ممکن بود ومعنی ومضمون شعر را دگرگون نمی کرد اصلاح کنم این موارد را ...
بازهم ازهمه ی استادان و عزیزانی که شرکت کرده ومی کنند درنقد ونظرات وکمک برای آموزش درست دوستان تشکر می کنم
واقعا وجود این استادان عزیز برکت ونعمتی است دراین سایت وان شاالله که بقیه ی دوستان هم قدردان باشند واستفاده کنند از کلاس درس این عزیزان
از سخت گیریهای استادان ارجمند بویژه استاد هادی محمدی هم نترسید ودلخورنشویدکه الحق قصدشان جز خیر چیزی نیست .....
من نوعی خودم به بیشتر اشکالات شعرم واقفم ولی گاهی سهل انگاری، تنبلی وبیشتروقتها هم گرفتاریها وعدم تمرکز وعجله درارسال باعث این مشکلات ریز شعرام میشه که سخت گیری اساتید مجبورم می کند به دقت بیشتر وویرایش مجددش....
بازهم اگر مشکلی داشت باجان ودل پذیرایم نطرات شما عزیزان را
درپناه خداوند عشق وشعرسلامت و موفق باشید

بنده شاگرد شما استاید بزرگوار هستم...

قصد نقد کردن را ندارم؛
از استادان خود چیزهای آموخته ام که فقط قصد تکرار گفته های آنها را دارم..
؛دوست گفته بودند (ها) در کینه الحاقی نمیشه قافیه بشه با صفا؛طبق تبصره های که در رابطه با قافیه وجود داره،اگر یکطرف مصرع ها الحاقی باشه ولی مصرع دوم الحاقی نداشته باشند حروف مشترکشان (ا)؛ومی توانند باهم قافیه بسازند و مشکلی ایجاد نمیکند؛این نکته درباره تنگتر و ثمر نیز صادق است؛چراکه هرچند تر الحاقی است ولی چون ثمر حروف الحاقی ندارند باهم قافیه هستند و دیگر الحاقی در نظر گرفته نمی شود..و حروف مشترک قافیه؛مصوت( َ)و صامت (ر)است...
همناطور که اهلی شیرازی در یکی از شعراش میگه:
بر لب بحر از همه سو فارغم
رسته ام از ناوک و سوفارِ غَم
اگه توجه کنید فارغم(م)الحاقی محسوب میشه ولی اگر به غم در مصرع دوم توجه کنید میم دیگر الحاقی نیست مال خود کلمه است؛و برای همین شاعراین دو واژه را قافیه گرفته است...
پس قافیه های سرکار عجم معیوب نیستند...
خوب میدانم
استادان بزرگوار از من به این نکته واقف ترند؛ جسارت بنده را ببخشید...
باشید به مهر مهربانی
و در پناه حق....