پست های وبلاگ

 

درباره ی شعر زلال(برگرفته از کتاب سفیر شعر فارسی، نوشته ی محمدعلی رضاپور)

قالبی هم داریم به نام زلال  که جناب ابوالفضل دادا بیلوِردی، نوآور و مبلّغ آن بوده اند. زلال جناب ابوالفضل دادا بیلوردی در داخل و خارج از کشور طرفداران خودش را پیدا کرد؛ ولی متأسفانه مورد محبت بعضی از اهالی ادبیات قرار نگرفت و شاید علتش هم مبالغه های بیش از حد  بعضی اهالی زلال باشد به طوری که خواسته اند زلال را بیش تر از حد واقعی اش بالا ببرند و در مقابل، اهمیت سایر انواع شعری و از جمله یا بویژه شعر نو را نادیده بگیرند و مثلا زلال را انقلابی در موسیقی ادبیات بدانند و شعر نو را عامل تخریب موسیقی شعر و از این قبیل ادعاها. با همه ی اینها، بررسی شعر زلال، کاری شایسته است.

آن طور که در تعاریف و توضیحات بزرگان شعر زلال دیده ام، این قالب شعری از نظر طول هر رشته، انواعی دارد و از پنج سطری شروع و تا یازده سطری ادامه می یابد و در این میان، زلال های هفت سطری و نه سطری هم قرار می گیرند. زلال سه سطری هم قابل تصور است؛ اما تا جایی که در جستجوی این قالب دیده ام، ایشان کوچک ترین زلال از نظر تعداد سطرهای هر رشته را پنج سطری دانسته و به زلال سه سطری قائل نبوده اند و به احتمال قوی، علت پرهیزشان از این شناسایی، ضعیف شدنِ آهنگینیِ منظّمِ زلال بوده است که با وجود تعداد سطرها افزایش می یابد و از آن طرف هم رشته های یازده سطری را حد نهایی زلال دانسته اند که به گمانم هم به علت طولانی شدن بیش از حد و خارج از حوصله ی شاعر و مخاطب است و هم شاید به این علت که در حالت بسیار طولانی اش به بحر طویل شباهت پیدا می کند و کلام در آن گُم می شود و نفس بند می آید و خسته کننده و پردازش آن هم بسیار دشوار می شود.

زلال در اصل، قالبی برای کوتاه سرایی نیست و قرار دادن آن در بین قالب های کوتاه سرایی برای مقایسه ی میان آنها شاید کار حسابشده ای نباشد و اگر این مقایسه، تنها از منظر کوتاه سرایی انجام شود، مقایسه ی منصفانه ای به نظر نمی رسد و مثل این است که دو کشتی گیر در وزن های کاملا نابرابر را به کشتی فرا بخوانیم و البته درباره ی مقایسه ی سروش و زلال با تأکید بر کوتاه سرایی، کوتاه تر و سبُک تر بودن، امتیاز مهمی ست و داوریِ ناعادلانه ای به نفع سروش پیش خواهد آمد. 

 به نظر بنده، زلال، قالبی تازه و زیبا در شعر فارسی ست و شکلی در میانه ی قالب بزرگ نیمایی و قالب سنتی مُستَزاد دارد. به نیمایی از آن جهت شبیه است که لخت هایش طول یکسانی در مقایسه با هم ندارند؛ یعنی برخی کوتاه تر و برخی بلند ترند و به مُستزاد از آن جهت می مانَد که در هر رشته ی آن، لخت های کوتاه (و متوسط) و بلند، جایگاه مشخص خود را دارند. مثالی از جناب ابوالفضل دادا در قالب زلال:

پلّه پلّه تا خدا /

تا مقامِ اتّصالِ موج ها/

تا زلالی مانده بر لب های شیرینِ حضور/

تا خودم، تا آن شروع و ابتدا/

می شود این تن، جدا. //

این شعر در چند رشته ادامه دارد و پنج لختیِ بالا، یکی از رشته های این شعر است.

شعر زلال بالا، زلالی پنج سطری ست؛ یعنی در هر رشته اش پنج سطر یا همان لَخت را داراست

که با سطر کوتاه شروع می شود وبعد به سطر متوسط و سپس به سطر مرکزی می رسد که نقطه ی اوج آن رشته است و دوباره با همان شکل منظم، کوتاه و کوتاه تر می شود. شکل زلال، شکل منظمی ست و شبیه فوّاره است که مسیری از پایین تا اوج و از اوج تا پایین را طی می کند؛

حتی شبیه زندگی ست که از کوچکی به اوج توانایی و از آن جا به سوی پیری و ناتوانی دوباره در حرکت است. زلال، خوش آهنگ و منظم است و قافیه ی هر رشته را سطرهای غیر مرکزی برعهده دارند و سطر مرکزی که اوج و جایگاه درنگ و استراحتی کوتاه است، قافیه ندارد و البته شکل هایی از زلال، بدون قافیه ویا با قافیه بندی آزادتری وجود دارند و در انواع قافیه مند زلال، قافیه ها بر زیبایی شعر می افزایند. بزرگان زلال، این نوع شعر را فراتر از یک قالب شعری و به عنوان سبکی از شعر  و گویا فراتر از قالب ها و دستگاه های شعری دیگر و مثلا در مقایسه با سبک های ادبی مانند خراسانی و عراقی و هندی و تبری، معرفی و تبلیغ کرده اند که البته

 مبالغه آمیز است و آنچه سبک های ادبی را می سازد، مجموعه ای از عوامل تاریخی و فرهنگی و... است که بر ادبیات هم تأثیرگذار می شود؛ اما ساختار زلال، تنها یکی از قالب ها و نهایتا دستگاه های شعر فارسی ست که البته قالب ها یا چارچوب هایی در داخل خود دارد و از جمله می تواند در رشته های پنج، هفت، نه و یازده سطری کاربرد داشته باشد. ساختار شعری زلال، امتیازاتی دارد و این امتیازات، نشانگر این هستند که زلال، قالب و نهایتا دستگاهی شعری ست با داشتن تعدادی ویژگی مثبت قابل توجه.

اکنون می خواهیم قالب یا به عبارتی مجموعه قالب های شعری زلال را زیر ذره بین تجزیه و تحلیل قرار دهیم و از نگاه خود و با توجه به اطلاعاتی که از این ساختار شعری داریم، برخی امتیازات مثبت و منفی آن را مشخص و تبیین کنیم.

نگارنده، مواردی از امتیازات مثبت زلال را از این قرار می داند:

1- آهنگینی مضاعف با نظم هندسی سطرها

2-  هیجان منطقی برگرفته از نظام طبیعی مثل دوره های رشد و اوج و ناتوانی انسان ها و دیگر موجودات زنده

3- شکل منظم سطرها که نوشتار عادی شعر را به صورت نقاشی در می آورد

4- کاربرد قافیه در حال و هوای منظم شعر که بر اوج زیبایی آن می افزاید

5- وجود شکل های مختلفی در قافیه پردازی به طوری که زلال هایی با قافیه ی آزاد و یا آزادتر هم وجود دارد که از این نظر، دست شاعر  در پذیرش نوع زلال مورد علاقه اش تا حدودی باز است.

6- داشتن شکل های متنوع در رشته های پنج تا یازده سطری

7- وجود سطر مرکزی که هم نقطه ی اوج هر رشته است و هم با توجه به عدم التزامش به قافیه،

جایی برای استراحت کوتاه مدت شاعر است.   

8-  قرار گرفتن در میانه ی شعر نیمایی و شعر سنتی از نظر شکل ارکان عروضی در سطرها که نشانگر ظهور ساختاری جدیدتر از ساختارهای کاملا سنتی ست.

9- پایان هر رشته ی زلال و پایان کلی هر شعر زلال برعهده ی سطری کوتاه است و این کوتاه بودن،

 شیوه ی مناسبی برای پایان دادن کلام  و در راستای انتظار مخاطب می باشد .

وجود این همه امتیاز و شاید بیش تر از اینها باعث به وجود آمدن قالب یا به عبارتی قالب های مرتبطی به نام زلال شده که قابل تقدیر و توجه بیش تر است.

با این حال،  این کلیشه ی شعری، اشکالات و محدودیت هایی هم دارد و اینک  از نگاه خود، برخی ایرادات ساختار شعری زلال را بیان می کنم: