پست های وبلاگ

«مرگ بزرگترین رویداد زندگی هر انسانی است و همیشه ذهن و اندیشۀ آدمیان را به خود مشغول می دارد. در ادبیات مکتوب دینی و غیر دینی ایران قبل و بعد از اسلام، بیشترین جست و جوها و دل مشغولی های نویسندگان و شاعران و عالمان، در این خلاصه می شود تا راهی برای فرار از مرگ یا چیرگی بر هول و هراس ناشی از آن بیابند که تلاش های شاعران و نویسندگان ایران بعد از اسلام برای غلبه بر مرگ یا کاهش دغدغۀ ناشی از آن را می توان در سه شیوه یا در سه اندیشه منحصر کرد: نخست کسانی که آن را ستوده اند مولانا جلال الدین بلخی، بزرگترین نمایندۀ این گروه به شمار می آید. دوم، دسته ای که با نفرت و کراهت به مرگ نگرسته اند و برای غلبه بر آن، به خوشباشی و اغتنام فرصت روی آورده اند که خیام را باید پیشرو و نمایندۀ این دسته به حساب آورد. سوم،گروهی که واقع گرایانه به آن نگریسته، مرگ و زندگی را چونان دو روی یک سکه دیده و کوشیده اند، ضمن بهره بردن از نعمت های این جهان، به دیگران هم بهره برسانند. سعدی بزرگترین نمایندۀ این دسته به شماراست.»( فلاح، 1387: 223). دانش، بر خلاف سنت ادبی تکرار شونده و رایج و مقبول العام- که نگرش به مساله مرگ اکثرا منفی بوده(مرگ گریزی)- و همنوا و هم اندیشه با شعرای سبک هندی، نظیر کلیم کاشانی و واعظ قزوینی[1] در نگرش مثبت به مرگ (مرگ ستایی) گوید:

مرگ با این زندگی بس دوستر بود از حیات             

آنچه خلقش دشمن جان من به جان میخواستم (دانش، 1383: 511)

با تأمل در بیت فوق می توان دریافت که ستایش تقی دانش از مرگ، از نوع مرگ ستایی عارفانه امثال مولانا نیست(ر.ک. حسین پور چافی، 1385: 64-53)؛ بلکه از نوع مرگ ستایی امثال واعظ قزوینی است که از دست زندگی و مشکلات و امرار معاش به تنگ آمده و به دامان مرگ پناه برده اند.

دانش، بر خلاف هنجار دیرینۀ ادبی، که اکثرا به منصور حلاج و ماجرای انا الحق گفتن وی به دیدۀ مثبت نگریسته اند[2]، با ترک ادب شرعی و با نقد مضامین عرفانی و افکار و عقاید عرفا و با نقد باورها و عقاید دینی و مذهبی اکثریت می گوید:

قصــــۀ حلاج و دار عشق نتوانــم شنیدن             

پنبه بگذارم به گوش ار گفت خواهی گفتگویش (دانش، 1383: 462)

در جای دیگر هم عقیده با حافظ[3] گوید:

گر تــــو حلاج چنین کاشف اسرار نبودی              

بستی از گفتـــــــه زبان را به سر دار نبودی  (همان: 573)

در جای دیگر با استفاده از آرایۀ ادبی«حُسن اختراع یا سلامت اختراع»( ر.ک. ابدع البدایع، گرگانی: 226) بر خلاف سنت رایج ادبی، که نگرش نسبت به حلاج و انا الحق وی مثبت است، در ستایش منصوره نام مغنیه و انتقاد از حلاج گوید:

گر رخ منصوره را منصــور می دیدی به دار              

دعــــــوی انــــی انا الحق را بدو بگذاشتی (دانش، 1383: 577)

با تحقیق و تفحص در اشعار و غزلیات تقی دانش می توان دریافت که وی تحت تأثیر اشعار و افکار شعرای سبکهای: خراسانی(رودکی، ناصر خسرو، مسعود سعد سلمان و انوری)، آذربایجانی(خاقانی)، عراقی(مولانا، سعدی و حافظ) مکتب واسوخت(وحشی بافقی) و بخصوص سبک هندی( صائب تبریزی و دیگر شعرای سبک هندی) قرار گرفته است. با مطالعه ی اشعار و غزلیات دانش، می توان دریافت که در غزلیات وی، با تأسی از شعرای نامدار سبک هندی، دو نوع اندیشه و نگرش متضاد از هم (موافق خوانی و مخالف خوانی(هنجار گریزی) به چشم می خورد، یعنی: زمانی نگرشش به عناصر و پدیده های شعری و شخصیت های مشهور داستانی و تاریخی و قرآنی و اسطوره ای، همان نگرش کلیشه ای و تک بُعدی و تکرار شونده در سنت دیرینه ی ادبی: سبک های شعری خراسانی، آذربایجانی، عراقی است (موافق خوانی)  زمانی نیز با تأسی از شعرای سبک هندی، از زوایای دید مختلفی نسبت به همان عناصر و پدیده های شعری و شخصیتهای مشهور نگریسته و نگاه متفاوتی نسبت به آنها ابراز داشته به هنجار شکنی و مخالف خوانی پرداخته است. منظور از مخالف خوانی در شعر تقی دانش، که از خصایص بارز سبکی وی بشمار می آید، آن است که با تأسی از شعرای سبک هندی، به جهت دستیابی به «معنی بیگانه» و فرار از سنت دیرینه ی ادبی، در خصوص معانی و مضامین کلیشه ای و تک بُعدی و تکرار شونده در عرف و هنجار ادبی و شخصیت ها و عناصر مشهور داستانی و قرآنی و اسطوره ای از زوایه ای غیر عرفی نگریسته و به خلاف آمد عادت در خصوص آنها به قضاوت می نشیند و در خصوص عناصر و شخصیت های مذهبی و قرآنی با تأسی از شعرای سبک هندی، ترک ادب شرعی می کند. با تفحص در اشعار و غزلیات تقی دانش، علل و عوامل مخالف خوانی و هنجار شکنی و ترک ادب شرعی در شعر دانش را با تأسی از شعرای سبک هندی می توان در این موارد خلاصه کرد:1- یکی از علل وجود مخالف خوانی در شعر دانش آن است که وی با تأسی از شعرای نامدار سبک هندی نظیر صائب تبریزی و دیگران، یک عنصر و پدیده ی شعری و یا یک واقعیت ثابت و متعارف را که بیشتر برگرفته از محیط اطراف اوست، از جنبه ها و زوایای مختلف مورد بررسی قرار داده و بر خلاف سنت دیرینه ی ادبی درباره آن به قضاوت می نشیند. 2- یکی دیگر از علل این مخالف خوانی و بخصوص ترک ادب شرعی را با تأسی از شعرای سبک هندی، می توان در عواملی نظیر: مضمون یابی و مضمون تراشی و پرگویی و پیروی محض از شعرای سبک هندی و واکنشهای سلبی و انکار آمیز و مبارزه ی منفی با عملکرد حکومت در انجام بسیاری از اعمال افراطی، تعصب آلود، یک سویه و سطحی نگرانه و... دانست. مبحث مخالف خوانی و ترک ادب شرعی در شعر تقی دانش با تأسی از شعرای سبک هندی از سه حال خارج نیست: 1- یا به انتقاد از آن چیزی می پردازد که مقبول اکثریت شعرا بوده 2- یا به ستایش از آن چیزی می پردازد که در نظر اکثریت شعرا ناخوشایند بوده است. 3- یا معنی و مضمون تازه ای است که در سنت دیرینه ی ادبی فارسی مسبوق به سابقه نبوده و شاعر با استفاده از آرایۀ ادبی «حسن اختراع یا سلامت اختراع » تصویر کاملا بکری از آن خلق کرده است. با مطالعه ی اشعار و غزلیات دانش می توان دریافت که مضامینی که دانش، به ترک ادب شرعی پرداخته است، بیشتر از نوع نقد مضامین فلسفی کلامی و مضامین عرفانی و بخصوص مضامین انتقادی( نقد باورها و استنباط های عرفی از دین و شریعت) و به چالش کشیدن باورهای عرفی از دین و شریعت و نقد باورها و عقاید دینی و مذهبی اکثریت بوده است.

 

---