پست های وبلاگ

يا حق

گردشي بر دلايل انطباق الگويي حافظ بر سهراب

ممكن است ارتباط نسل سوم با شعر سهراب سپرى، شاعر نوپرداز و معاصر از زوايايى قابل اعتناتر از توجه و ارتباط آنان با حافظ شاعر غزلسراى قرن هفتم باشد؛ حال اين بديل انگارى ذوقى در نسل سوم را چگونه بايد تفسير و توجيه كرد؟ انقطاع از حافظ يا تبديل سازى حافظ در شعر سهراب؟
با آنكه از صحت چنين فرضيه اى نمى‏توان كاملا اطمينان حاصل كرد، اما در رويكرد نسل جديد به شعر سهراب نيز نمى‏توان ترديد روا داشت.
يكى از اساتيد ادبيات پارسى مى‏گويد: «در همان سال‏هاى دهه 50 كه به بهانه هاى مختلف اشعار او را در كلاس هاى دانشگاه مطرح مى‏كرده و حتى در كتاب‏هاى دبيرستانى، مثلا به بهانه بحث‏هاى عروضى ابياتى از او مى‏آورده، بر او كاملا روشن بوده كه شعر سهراب، شعرى است اصيل و مسلما در ادبيات ما جاى شايسته خود را خواهد يافت و گذشت زمان اين نكته را بر وى ثابت كرده است. چه امروزه به راى العين مى‏بينيم كه شعر سهراب در ميانه خواص و عوام، قبول تام و تمام يافته است و با گذشت اندك‏زمانى، ذهن جامعه، اشعار او را مانند اشعار حافظ و سعدى پذيرفته، به خاطر سپرده و زنده نگاه داشته است.»
در واقع سهراب از خاصيتى برخوردار شده كه شاعران بزرگ مانند فردوسى و حافظ و سعدى و... متصف به آن بوده اند و آن اعتناى توامان خواص و عوام به آنها بوده و چنان كه مشهود است، سهراب نيز در اين رده قرار گرفته است.
به هر حال سبك سهراب را از نظر ادبى و استفاده از لغات و تركيب‏هاى مانوس و متعارف و ابتكار در انواع اضافه هاى تشبيهى و استعارى، ادامه سبك عراقى حافظ و سعدى و از نظر عرفانى ادامه سبك خراسانى دانسته اند كه آراى عرفانى‏اش به آراى ابوسعيد ابوالخير و مولانا شباهت دارد. اساس مكتب خراسان بر عشق و جنبش و زندگى و شادى و سكر است، حال آنكه مكتب عراق بيشتر مبتنى بر قبض و زهد و انزوا بوده است.
سهراب خود در يكى اشعارش با عرفان كليشه اى مى‏ستيزد:
اشترى ديدم، بارش سبد خالى پند و امثال
عارفى ديدم بارش تنناها ياهو
سهراب در مضامينى كه در قالب اشعار خود آفريده است، بسيارى از منويات درونى و تفكرات حافظ را به زبان خاص خود بازتوليد كرده، يا حداقل بدون نظرداشت، به چنين قرينه سازى و قرينه پردازى ذهنى پرداخته و افكار حافظى در قالب افكار سپهرى چهره اى نو گرفته و لباسى ديگر بر تن كرده است.
يكى از بارزترين نوپردازى‏هاى سهراب كه در گرايش قشر جوان و اصطلاحا نسل سوم به او به عنوان عاملى بسيار موفق و كارآمد و قوى بايد مورد مطالعه قرار گيرد، در فلسفه و نگاه تازه اوست كه طالب ترميم معرفت موروثى است و داعيه ديگر بينى دارد:
چشم‏ها را بايد شست، جور ديگر بايد ديد
واژه ها را بايد شست
واژه بايد خود باد، واژه بايد خود باران باشد
چترها را بايد بست
زير باران بايد رفت
فكر را، خاطره را، زير باران بايد برد
دوست را زير باران بايد ديد
زير باران بايد چيز نوشت، حرف زد، نيلوفر كاشت.
او از زدودن پيش داورى‏هاى ذهنى، سخن گفته و از همگان دعوت مى‏كند تا از اهالى امروز باشند و تاكيد دارد:
زندگى تر شدن پى در پى
زندگى آب تنى كردن در حوضچه «اكنون‏» است
حافظ نيز چنين نگاه و فلسفه اى در شعرش داشته و گفته است:
غسل در اشك زدم كاهل طريقت گويند
پاك شو اول و پس ديده بر آن پاك انداز
دكتر سيروس شمسيا سه سطح تفكر براى سير انديشه سهراب بر مى‏شمارد: 1. ذهنى، 2. عينى، 3. عرفانى محض.
در سطح اول و دوم از تفكر او به شعرى برمى‏خوريم كه مى‏گويد:
عشق پيدا بود، موج پيدا بود
برف پيدا بود، دوستى پيدا بود
كلمه پيدا بود
آب پيدا بود، عكس اشيا در آب.
موج و برف، عينى، و عشق و دوستى، ذهنى و معنوى هستند. نوپردازى سهراب دقيقا در ايجاد تناسب بين اين ذهنيات و عينيات بوده است كه همچون اين قطعه به وسيله كنار هم گذاشتن كلمات نامتناسب عشق و موج و دوستى و برف به صورت ضربدرى بين آنها تناسب ايجاد كرده است.
آنگاه كه از كلمه سخن مى‏گويد، مرادش حقيقت اشياء است (كلمة الله فعل خدا و آفرينش خدا) كه بعدا مى‏گويد «واژه بايد خود باد، واژه بايد خود باران باشد» به خصوص در سطح اول از تفكر خود، واژه هايى چون عشق كه معنوى هستند، از نظر او دچار بودن به يك موضوع و با همه وجود به امرى پرداختن است:
- دچار يعنى
- عاشق
- و فكر كن كه چه تنهاست
- اگر ماهى كوچك، دچار آبى درياى بيكران باشد
يعنى دومين مرحله از مراحل هفت گانه سير و سلوك كه عرفا آن را بر شمرده اند.
در پاره هاى بعد به تفسيرى كامل‏تر از عشق، مى‏رسد:
و عشق
سفر به روشنى اهتزاز خلوت اشياست
و عشق صداى فاصله هاست
سهراب فاصله بين مدرك و مدرك را مدنظر دارد و در ادامه مى‏گويد:
هميشه عاشق تنهاست
و دست عاشق در دست ترد ثانيه هاست
حافظ هم عارف ابن‏الوقت بود و از غنيمت شمارى دم، دم مى‏زد:
وقت را غنيمت دان آن قدر كه بتوانى
حاصل از حيات اى جان، اين دم است تا دانى
در حديث نبوى نيز آمده است: ان فى ايام دهركم نفحات فترقبوا.
سهراب در تنهايى عاشق، هيچ ترديدى ندارد، به اين معنا كه وصال را فقط فناء فى الله مى‏داند و معتقد است كه هيچگاه به طور كامل وصال دست نمى‏دهد و عاشق كاملا به معشوق نمى‏رسد:
نه، وصل ممكن نيست
هميشه فاصله اى هست
آنچنان‏كه حافظ نيز معتقد است كه وصال كامل ممكن نيست:
در بزم دور يك دو قدح دركش و برو
يعنى طمع مدار وصال مدام را
او در شعر مسافر معتقد است كه هيچ ماهى، هرگز هزار و يك گره رودخانه را نگشوده است؛ اما مسافر نمى‏تواند در پيچ تاب اين گره ها خود را به خواب بزند و لذا مى‏پرسد كه چگونه مى‏توان به يك مرشد و راهنما رسيد:
من از كدام طرف مى‏رسم به يك هدهد؟
مسافر سهراب، مسافر حقيقت است؛ تلاشى براى يافتن حقيقت و نيافتن و دوباره سرجاى اول و آغاز، دوباره همان تلاش؛ تلاشى پى در پى براى يافتن حقيقت و افسون‏زدايى:
كار ما شايد اين است
كه ميان گل نيلوفر و قرن
پى آواز حقيقت بدويم
حافظ هم انسان را طبعا جوياى حقيقت مى‏داند و اساسا افسانه سرايى و افسانه پردازى را در خلا حقيقت جستجو و علت يابى مى‏كند:
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون نديدند حقيقت ره افسانه زدند
و فاصله اى كه بين حقيقت و افسون و افسانه وجود دارد، همان جدايى مورد نظر كريشنا مورتى، از عارفان معروف عصر معراج پولاد است كه آن را منشا جدال‏هاى روحى (conflict) مى‏داند.
به همين دليل است كه پيامبر، آرزو و دعا مى‏كند كه: «اللهم ارنى الاشياء كما هى‏»
فاصله بين مدرك و مدرك پديد نيايد و حقيقت را، به افسون و افسانه نبرد.
در همين حال كه سهراب در پى‏رازجويى و رازگشايى از حقيقت است، در پاره اى از اشعارش از رازگشايى مرگ مى‏گريزد.
و نترسيم از مرگ
مرگ پايان كبوتر نيست
مرگ گاهى ريحان مى‏چيند
گاه در سايه نشسته است، به ما مى‏نگرد.
وى مرگ را از جمله رموزى مى‏داند كه عقل ناقص بشرى قادر به رازگشايى كامل از آن نيست. لذا معتقد است كه چنين ضرورتى وجود ندارد و در اين زمينه نيز با حافظ هم عقيده و هم صداست كه:
سخن از مطرب و مى‏گو، حديث دهر كمتر جو
كه كس نگشود و نگشايد به حكمت اين معما را
سهراب همين قدر را كافى مى‏داند كه انسان در پى نو شدن و تازه به تازه شدن هر صبح متولد شود و راز گل سرخ را نجويد و تنها با آگاهى و دانش به افسون‏زدايى بپردازد:
كار ما نيست شناسايى راز گل سرخ
كار ما شايد اين است
كه در افسون گل سرخ شناور باشيم
پشت دانايى اردو بزنيم
دست در جذبه يك برگ بشوييم و سرخوان برويم
صبح‏ها وقتى خورشيد در مى‏آيد متولد بشويم
بار دانش را از دوش پرستو به زمين بگذاريم.
سهراب آن‏گونه كه پيداست به دانش اهميتى والا مى‏دهد و در اشعار خود از تعبير «فقه » كه مترادف دانايى است، استفاده مى‏كند و اتفاقا نقش و گوهر آن را بسيار سنگين و كلان مى‏بيند:
من قطارى ديدم فقه مى‏برد و چه سنگين مى‏رفت
در مقابل، سياست را سبك و به تعبيرى توخالى مى‏بيند و در واقع بين فقه و سياست رابطه اى پارادوكسيكال و تضادگونه برقرار مى‏سازد:
من قطارى ديدم كه سياست مى‏برد (و چه خالى مى‏رفت)
در سطح دوم از لايه فكرى او، وقتى به عينيات مى‏رسيم، توجه به امور مادى در شعرش متبلور مى‏شود و از فراز هواپيمايى كه سوار بر آن خانه خود را در پايين پاى خود نظاره مى‏كند، مادرش را مى‏بيند كه واقعيت ملموس زندگى اوست:
مادرم آن پايين
استكان‏ها را در خاطره شط مى‏شست.
حافظ نيز به چنين واقعيت هايى اشاره و تاكيد دارد و مى‏گويد:
بنشين بر لب جوى و گذر عمر ببين
كين اشارت ز جهان گذران ما را بس
سهراب نيز در شعر مسافر به اين «تنها اشارت كافى‏» اشارت دارد و مى‏سرايد كه:
بيا و ظلمت ادراك را چراغان كن
كه يك اشاره بس است:
حيات ضربه آرامى است
به تخته سنگ مگار
او به اساطير يونانى اشاره مى‏كند كه تخته سنگى در شهر «مگار» وجود داشت كه اگر با ريزه سنگى به آن ضربه وارد مى‏شد، نوايى از آن شنيده مى‏شد و گفته مى‏شد كه سبب اين نوا، آن است كه يك‏بار، آپولون چنگ خود را روى اين تخته سنگ گذاشته است.
سهراب با اين تمثيل مى‏گويد همان‏طور كه يك ريزه سنگ براى شنيدن نواى مگار كافى است، يك اشارت نيز براى ذهن انسان كافى است تا جهان گذرا را دريابد.
با دقت در اين شعر اتفاقا مى‏توان براى بازتوليد افكار حافظ توسط سهراب يا قرينه پردازى ذهنى بدون نظر داشت، پاسخى قطعى ارائه كرد و قرينه يا امارتى و دلالتى براى نه فقط آشنايى كامل سهراب با شعر حافظ، بل گرته بردارى و الگوگيرى از سخن و اسلوب معانى حافظ يافت، آنجا كه گفت:
«بيا و ظلمت ادراك را چراغان كن‏»
آيا اين پاره، تلميحى نيست به اين بيت از غزل حافظ:
حجاب ديده ادراك شد شعاع جمال
بيا و خرگه خورشيد را منور كن
يعنى دل را كه محل اشراق است، با آمدنت منور و چراغان كن:
ز در درآ و شيستان ما منور كن
هواى مجلس روحانيان معطر كن
به هر ترتيب، سهراب يك اشارت را براى روح كافى مى‏داند تا در جهت تازه اشيا جارى شود؛ چه روح او كم سن و سال و معصوم است و در عين حال بيكار، كه به عادت ها مبتلا نشده و به معرفت و موروثى نيز خود را مشغول نساخته است:
روح من در جهت تازه اشيا جارى است
روح من كم سال است
روح من گاهى از شوق، سرفه اش مى‏گيرد
روح من بيكار است
قطره هاى باران را، درز آجرها را، مى‏شمارد
روح من گاهى، مثل يك سنگ سر راه، حقيقت دارد
اين صوفى منشى سهراب را در همان سبك و سياق مشايخ خراسان و سبك عرفانى خراسانى مى‏توان ديد كه مثلا مولوى در اشعار خود مى‏گويد:
دفتر صوفى سواد و حرف نيست
جز دل اسپيد همچون برف نيست
و خود حافظ نيز دارد كه:
بشوى اوراق اگر همدرس مايى
كه علم عشق در دفتر نباشد
يا در آنجا كه زندگى را تر شدن پى‏درپى مى‏داند، در واقع متاثر از اين شعر مولانا است كه مطابق نگرش عرفاى قديم جهان را در حال تجدد دائم و وجود انسان را در حال نوشدن در لحظات مى‏داند و مى‏گويد:
غيب را ابرى و آبى ديگرست
آسمان و آفتابى ديگرست
نايد آن الا كه برخاصان پديد
باقيان فى ليس من خلق جديد
اين بيان مولانا ناظر بر آيه شريفه «كل يوم هو فى شان‏» است؛ يا آنجا كه مى‏فرمايد: «افعيينا بالخلق الاول؟ بل هم فى لبس من خلق جديد.»
انديشه سهراب درباره فرجام انديشى رنج و نسخه اى كه براى رهايى از رنج مى‏پيچد، بسيار شبيه نسخه اى است كه حافظ پيچيده است؛ يعنى ترك تعلقات و فناى آرزو كه يكى از چهار حقيقت جاودانى (Four Noble In This) است كه سيدارتا - قبل از بودا - در جاده سرنات به سوى بنارس كشف مى‏كند:
من از مصاحبت آفتاب مى‏آيم
و رودهاى جهان رمز پاك محو شدن را
به من مى‏آموزند
فقط به من
و من مفسر گنجشك‏هاى دره گنگم
و گوشواره عرفان‏نشان تبت را
براى گوش بى‏آذين دختران بنارس
كنار جاده سرنات شرح داده ام
همان كلام سحرانگيزى كه حافظ دارد و خود را غلام آزادگان و رهاشدگان از بند آرزوها و تعلقات دست و پاگير مى‏داند و مى‏گويد:
غلام همت آنم كه زير چرخ كبود
ز هرچه رنگ تعلق پذيرد آزاد است
به هر روى انديشه سيال و بى‏قرار سهراب در جايى آرام مى‏گيرد كه با عبارتى الزام‏آور به تكليفى مطاع، حكم مى‏كند
عبور بايد كرد
و هم‏نورد افق‏هاى دور بايد شد
و گاه در رگ يك حرف، خيمه بايد زد
همان سخن ابوسعيد در اسرارالتوحيد: «و شيخ ما گفت كه اين سخن ما را صيد كرد.» و به قول مولانا «صيد بودن، خوشتر از صيادى‏» است.
منبع: هفته نامه پگاه حوزه