دستگاه در موسیقی ایرانی، عبارت است از یک توالی از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال می‌دهد.
موسیقی سنتی ایران از دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی تشکیل شده است. دستگاه از دو واژهٔ «دست» و «گاه» تشکیل شده و مانند واژهٔ پهلوی «دستان» در موسیقی دوران ساسانی، به نوعی موسیقی که با دست اجرا می‌شود، اشاره می‌کند.
دستگاه را می‌توان به «راژمان» (سیستم، نظام) تعبیر کرد. نظام دستگاهی موسیقی ایرانی شبیه به یونانی (به معنای سیستم کامل) است. از دستگاه‌های دورین، ، و ملحقات آنها مانند هیپودورین و هیپوفریژین تشکیل می‌شد.یک دستگاه موسیقی از نظر قالب، قطعه‌ای کامل است و مانند سونات و سمفونی دارای قواعد و قسمتهای مختلفی است که با ساز و آواز اجرا می‌شود. در ، معمولآ قطعاتی که به وسیله ساز یا ارکستر نواخته می‌شود با موسیقی آوازی فرق دارد. اما در دستگاه موسیقی ایرانی، آواز قسمت اصلی و مرکزی موسیقی است و قسمتهای پیشین آواز (پیش درآمد و چهار مضراب) و قسمتهای بعدی آواز(تصنیف و رِنگ) در حقیقت به طور مقدمه یا خاتمه موسیقی، به آن بستگی دارد.
هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل شده‌است. معمولاً اجرا از درآمد دستگاه آغاز شده، به چهار مضراب و گوشه اوج یا مخالف دستگاه می‌رسد و سپس با فرود به گوشه‌های پایانی و ارایه تصنیف و سپس رِنگ به پایان می‌رسد.
موسیقی سنتی ایران شامل هفت دستگاه است و پنج یا شش آواز از متعلقات آنها به شمار می‌روند:
حال که با مفهوم دستگاه آشنا شدید تک تک دستگاه ها را برایتان معرفی میکنم.
1 ) شور: شور از جهاتي مهمترين دستگاه موسيقي ايراني بشمار مي آيد. شور آوازي است که با ذوق مشرقي ها موافق و سهل و مورد پسند عمومي است; زيرا فواصل پرده هاي آن معمولا خيلي با هم فرق ندارند و اغلب نغمات طوايف و ايلات و عشاير در زمينه اين دستگاه است. آواز شور از جذبه و لطف خاصي برخوردار است که بسيار شاعرانه و دلفريب است. آواز شور ريشه عميقي در فرهنگ ايراني دارد که بيانگر تصوف و عرفان ايراني است. مقام شور شامل چهار آواز يا نغمه است که عبارتند از: ابوعطا، بيات ترک، افشاري و دشتي.
- آواز يا نغمه ابوعطا: ابوعطا آوازي است که بين عامه مردم رواج فراوان دارد و از لطافت و زيبايي خاصي برخوردار است. گونه ها و گوشه هاي آواز ابوعطا عبارتند از: رامکلي، درآمد، سيخي، حجاز، بسته نگار، يقولون، چهارپاره، گبري، غم انگيز، گيلکي.
- آواز يا نغمه بيات ترک: آواز بيات ترک مانند ابوعطا مورد توجه عامه است. اين آواز حالت يکنواختي دارد. آواز بيات ترک عليرغم نامش صددرصد ايراني است; بيات ترک را پيش از اين بيات زند مي خوانده اند.
- آواز يا نغمه افشاري: افشاري، آواز متاثر کننده و دردناک است که سخن از درد و اندوه دروني دارد.
- آواز يا نغمه دشتي: دشتي از زيباترين متعلقات مقام شور به حساب مي آيد که آن را آواز چوپاني ناميده اند. اين آواز با آن که غم انگيز و دردناک است; درعين حال بسيار لطيف و ظريف است. احتمالا اصل اين نوع آواز متعلق به چوپان ناحيه دشتستان واقع در استان فارس مي باشد. امروزه اين آواز وسعت بيشتري يافته و در شمال ايران با تغيير شکل مختصري به نغمه گيلکي تغيير يافته است. اين آواز بين مردم گيلان رواج فراواني دارد.
2 ) همايون: دستگاه همايون شباهت بسيار به گام کوچک دارد. همايون يکي از بزرگترين دستگاه ها مي باشد که محبوبيت خاصي بين مردم ايران دارد. همايون آوازي است باشکوه و مجلل، آرام و درعين حال بسيار زيبا و دلفريب. برطبق قول مرحوم روح الله خالقي: «همايون ناصحي است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعين خود مکالمه و درددل مي کند و با بياني شيوا چنان نصيحت مي کند و پند مي دهد که هيچ سخنران را اين مهارت و استادي نيست.» موسقيدانان ايراني عموما بيات اصفهان را اشتقاقي از دستگاه همايون مي دانند. همچنين بعضي موسيقيدانان بيات اصفهان را هم پايه با گام هارمونيک مينور در موسيقي غربي مي شناسند.
- بيات اصفهان: آواز بيات اصفهان از آوازهاي قديم ايراني است. آوازي جذاب و گيرا است که ريتمي بين شادي و غم دارد.
3 ) ماهور: ماهور طبيعي ترين گام و اساس موسيقي فرنگي است. ماهور آوازي است با وقار و ابهت و شوکت خاصي به شنونده القا مي کند و آهنگ ساز براي بيان شجاعت ها و دليري از اين آواز استفاده مي کند. ماهور چون قرين موسيقي فرنگي است، بين جوانان جايگاه خاصي دارد. اما در مجموع آواز ماهور طرب انگيز و شاد مي باشد.
4 ) چهارگاه: سه گاه و چهارگاه با يکديگر پيوستگي خاصي دارند. اين گونه رابطه بين هيچ دو دستگاه ديگر وجود ندارد. تمامي گوشه هاي سه گاه را مي توان در چهارگاه با تغيير مقام اجرا نمود. البته چهارگاه چند گوشه مخصوص به خود دارد که در سه گاه اجرا نمي شود. از طرفي مقام هاي اين دو دستگاه بقدري با يکديگر متفاوتند که مي توان گفت هيچ دو مقامي در موسيقي ايراني اين گونه باهم فرق ندارند. چهارگاه از نظر علمي مهمترين مقام موسيقي ايراني است. اين آواز نماينده جامع و کاملي از تمام حالات و صفات موسيقي ايراني است. بطوري که تمام صفات عالي و ممتاز گام هاي ايراني را مي توان در چهارگاه به طور يکجا پيدا کرد.
5 ) سه گاه: سه گاه از نغمه هاي قديم ايران بوده و نام آن در کتاب هاي تاريخ موسيقي ايراني نيز آمده است. آواز سه گاه ريشه کاملا ايراني دارد. البته سه گاه درميان ترک ها استعمال زيادي دارد و آنها درخواندن اين آواز مهارت زيادي دارند. اما فارسي زبان ها آن را طور ديگري مي خوانند. در هردو، آواز باحزن و اندوه و با تاثير و تالم بسيار همراه است.
6 ) راست پنجگاه: اين دستگاه در بين دستگاه ها از همه کمتر اجرا مي شود. بعضي موسيقيدان ها معتقدند که اين دستگاه به قصد تعليم بنا شده است. راست پنج گاه ترکيبي است از ساير مقام ها و در اين آواز مي توان به تمام مقام هاي ايراني وارد شد. از اين رو مي توان تمام احساساتي که در دستگاه هاي موسيقي ايراني است را با راست پنج گاه ايجاد نمود. راست پنج گاه آواز کاملي است; زيرا داراي تمام حالات و صفات آوازهاي ديگر نيز هست.
7 ) نوا: نوا از ديگر دستگاه هاي هفت گانه موسيقي ايراني است که آوازي است درحد اعتدال و آهنگي ملايم و متوسط دارد، نه زياد شاد و نه زياد حزن انگيز. نوا را آواز خوب گفته اند و معمولا درآخر مجلس مي نواختند. معمولا اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براي نوا انتخاب مي کنند زيرا تاثير بسيار زيادي در شنونده ايجاد مي کند.
.......................................................................
امیدوارم مطالب مورد پسندتون واقع شده باشه. در آخر از استاد محترمم جناب آقای غلامرضا پژوهنده کمال تشکر را دارم که همیشه با محبت هاشون بنده را شرمنده کردند. پستی را که خواندید حاصل استفاده اینجانب از تجربیات این استاد گرانقدر است.
لطفا نظرات و پیشنهاد هاتون را حتما برام بنویسید. اگه دوست داشتید مطالب دیگری هم براتون می نویسم.
با تشکر
برگ سبز
ارسال پیام خصوصی اشتراک گذاری :
|
|
|
|
| 
ارسال پیام خصوصی
محمدرضا آزادبخت
لیلا گماری ( مأنوس شده با قلم)
امیرحسین اصفهانی کن
مسعود مدهوش( یامور)
پیام مفخم
مهرداد مانا
منوچهربابایی 
ساسان نجفی(سراب) 
