گیاه شناسی :

1- گزنه درشت:

به فارسي «گزنه» و «گزينه دوپايه» و در كتب طب سنتي با نام «انجره كبير» و عربي آن «قريص» آمده است. به فرانسوي Ortie dioque و Grande Ortie و به انگليسي Large nettle  Sitinging nerrle,  و Common nettle گفته مي شود. گياهي است از خانوادة Urticaceae نام علمي آن Urtica dioica L مي باشد.

مشخصات:

گزنه درشت يا انجره كبير گياهي است چند ساله، ساقه آن 4 گوشه و بلندي آن تا يك متر مي رسد و پوشيده از تار و پرزهاي چسبناك و ساختمان آن به شدت ليفي مي باشد. برگهاي آن متقابل بيضي بزرگ نوك تيز با دندانه هاي درشت ورگبرگهاي خيلي مشخص. گلهاي آن به رنگ سبز روشن يا كمي زرد، معمولاً در دو پاية جداگانة ماده ونر قرار دارند.علامت و نشانة پاية اين ماده اين است كه گلهاي خوشه اي آن پس از عمل تلقيح و شروع تشكيل ميوه از حال افراشته به صورت خميده در مي آيد . ريشة گزنه درشت، خزنده است ودر فواصل مختلف ريشكهاي تازه از آن روييده و منشاء ساقة هوايي وگياه جديدي مي شود و به همين دليل اين گباه به سرعت گسترش مي يابد . پرزها و تارهاي مخروطي شكل كه گياه را پوشانده چسبناك و گزنده است و پس از لمس كردن پرزها به پوست دست مي چسبد و ترشحات سوزاننده اي از جنس اسيد فورميك از خودوارد پوست مي كند كه ايجادسوزش ‹ خارش، و ناراحتي مي نمايد. تخم آن نرم، براق وكمي پهن و تيره رنگ است از تخم كنجد بزرگتر و كمي شبيه تخم كتان است.

گزنة درشت در باغها ونقاط سايه دار كنار پرچينها، كنار جاده ها وخانه ها در مناطق مختلف شمال ايران و دامنه هاي البرز و ييلاقات اطراف تهران به طور خودرو مي رويد. شاخه هاي جوان گزنة درشت خوردني است و پس از چيدن خكش كرده در تركيب غذاي طيور استفاده مي شود و بعلاوه علوفة خوبي براي گاوان شيدره مي باشد. از برگهاي جوان آن نظير استفناج استفاده مي شود. و از گلهاي آن قبل از رسيده ميوه به صورت له شده مخلوط با تخم مرغ پخته براي تغذية جوجة پرندگان استفاده مي شود. تكثير گزنه از طريق كاشت دانة آن و يا با كاشت قطعات ريشه دار گياه انجام مي شود.

تركيبات شيميايي:

از نظر تركيبات شيميايي وجود مادة لسيتين و گلوكوزيدي با اثر قرمز كنندة پوست وبه علاوه لعاب، تانن و فورميك اسيد و چند املاح معدني و گوگرد در گياه گزنه تأييد شده است. از سر شاخه هاي گياه مادة رنگي به نام اورتي سين گرفته مي شود.

2. گزنه كوچك

به فارسي «گزنه كوچك» و «گزينه يك پايه» و در كتب طب سنتي با نام «انجره صغير» آمده است. به عربي «حريق» گفته مي شود. به فرانسوي آن را Ortie brulante و Petite orite و Ortie romaine و به انگليسي Smaller-nettle و Dwarf stinger مي نامند. گياهي است از خانوادة Urticaceae نام علمي آن Urtica urens L ومترادف آن Urtica minor Lam مي باشد.

مشخصات:

گزنه كوچك يا انجره صغير گياهي است علفي، خيلي كوچك كه بلندي آن از 5/0 متر كمتر است. ساقة آن كاملاً چهارگوشه نيست و زواياي آن كمي پهن و قوسي است.تمام اعضاي هوايي گياه از پرزها و تارهاي بسيار گزنده و سوزان و چسبناك پوشيده شده اند. برگهاي آن سبز روشن، متقابل با كنارة دندانه دار و بيضي شكل است. در اينگياه گلهاي نر و ماده روي يك پايه قرار دارند و به رنگ سبز روشن يا كمي زرد در طول تابستان و پاييز ظاهر مي شوند.

اين گياه از نظر سرعت انتشار مانند انجره كبير نيست و فقط در باغها و اراضي مزروع مي رويد . در ايران در شمال ايران در گيلان، مازندران ، گرگان، بندر گز و ييلاقات اطراف تهران ودر آذربايجان، لرستان، پشت كوه ، در خوزستان در اطراف بهبهان و در فارس در كمارج ، بوشهر و شيراز مي رويد.

تركيبات شيميايي:

از نظر تركيبات شيمايي وجودفورميك اسيدونوعي گلوكوزيد قرمز كنندة پوست و يك الكالوئيد در گياه تأييد شده است.

خواص – كاربرد:

در هند از شيرة گياه براي تحريك پوست در استعمال خارجي مصرف مي شود. از ريشة آن به عنوان مدر وجوشاندة گياه را به عنوان مدر، قابض، قاعده آور، ضد انگل وكرم كش و در موارد التهاب كليه، وجود خون در ادرار ، مفرط بودن خون عادت ماهيانه و ضعف و زردي تجويز مي كنند.

از نظر طبيعت حكماي طب سنتي هر دو گونه ياد شده را شبيه يكديگر وگرم و خشك مي دانند. پرزها و تارهاي گزنه مجوف هستند و با غده اي در گياه در ارتباط مي باشد كه ترشحات غده از طريق مجراي تارها و پرزها در تماس با پوست بدن انسان داخل پوست شده، موجب تحريك و خارش و سوزش و قرمز شدن پوست مي شود و در برخي موارد پوست را زخم مي كند.

از نظر خواص گزنه ها به صورتهاي مختلف داخلي و خارجي مصرف مي شوند. گزنه معرق، مدر و قاعده آور است و براي ازدياد ترشح ادرار  و عادت ماهيانه و شير و عرق نافع است. براي نرم كردن ورمهاي سفت در استعمال خارجي به كار مي رود. نيروي جنسي را زياد مي كند، سينه ، ريه و معده را از اخلاط پاك مي كند.دهانة رحم و گرفتگي هاي كبد را باز مي كند. دربند آوردن خونروي موثر است. براي اين كار اگر جوشاندة 30 گرم برگ گزنة خرد شده در 200 گرم آب تهيه و 4-3 بار در شبانه روز خورده شود يعني هر بار جوشانده خورده شود خوردن دم كردة برگ گزنه با ماء الشعير (منظور از ماء الشعير جوشاندة جو است به اين ترتيب كه مقداري جو را در 20 برابر وزن خود آب بريزند و آنقدر جوش دهند كه  آن بماند و صاف كنند). براي بيماري هاي سينه، مانند تنگي نفس، انتصاب نفس بيماري است كه انسان نمي تواند به راحتي نفس بكشد، مگر آن كه راست به خط مستقيم بنشيند و گردن را راست نگهدارد و سر را بالا بگيردتا نفس بيرون آيد.)

گذاردن برگ تازة كوبيدة آن در بيني خونريزي را قطع مي كند واگر 2 گرم برگ كوبيدة گزنه با 2 گرم مرمكي مخلوط و شياف شود، بسيار قاعده آور است. ضماد برگ تازة آن براي بند آوردن خونروي از بيني ، برآمدگي رحم، تحليل آبسه ، دمل و سربازكردن دُمَل و قطع زگيل نافع است بخصوص اگر ضماد با عسل مخلوط شده باشد ، اثرش بيشتر است و در ضمن براي رفع پيچيدگي هاي عصب نيز مفيد است اگر ضماد برگ تازة آن با نمك تهيه شود براي گذاردن در محل زخم گزش سگ هار به عنوان كارهاي مقدماتي قبل از رسيدن به پزشك مفيد است ضماد پختة آن با روغن زيتون براي رفع ورم بناگوش نافع است ضماد خاكستر آن با نمك براي التيام زخمها مفيد است ريشة آن با ماء الشعير براي پاك كردن سينه و ريه و تخم آن براي قطع سرفه و تنگي نفس و استسقا و اخراج زرد آب و بلغم لزج و رفع ناراحتي هاي طحال،كليه و تقويت نيروي جنسي و با سكنجبين براي تسكين درد طحال، پهلو و كليه مفيد است دم كردة آن با ريشة شيرين بيان براي پاك كردن مثانه ازچرك و خوردن تخم آن با تخم كرفس و شير گوسفند بسيار مهيج و مقوي نيروي جنسي واگر تخم آن با سركه رقيق خورده شود ، مسهل بلغم است ضماد تخم آن و گرد برگ آن براي خشك كردن زخمهاي سرطاني نافع است و پاشيدن گرد تخم آن و گرد برگ آن براي خشك كردن زخمهاي خورنده و سرطاني مفيد است گزنه براي كليه و روده ها مضر است از اين نظر بايد با صمغ عربي و كتيرا خورده شود مقدار خوراك آن حداكثر 10 گرم و بيشتر از آن خطرناك و كشنده است.

در جوشانده ها 40-30 گرم برگ در 1000 گرم آب براي مصرف دو روز كه به تدريج فنجان فنجان خورده شود كافي است در صورت بروز عوارضي پس از خوردن آن بايد از نوشابه هاي سرد و آب ميوه هاي سرد و چيزهاي لعابدار استفاده كرد روغن آن اثرش بيشتر از تخم آن است غرغره و مضمضة شيرة تازه گزنه براي رفع التهاب لثه و ورم لوزه بسيار مفيد است در مصارف داخلي از عصارة گزنه 100-30 گرم در روز معمول است كه با آب رقيق كرده و به تدريج بخورند.

در فرانسه از جوشاندة 60-30 گرم شاخه هاي گزنه در يك ليتر آب روزي 3-2 فنجان مي خورند براي تسكين التهاب  مفيد است .

در مورد بعضي بيماريها كه لازم است خون از قسمتهايي از بدن كه ايجاد ناراحتي كرده به قسمت ديگر متوجه شود يعني اروتيكاسيون مي نمايند به اين ترتيب كه با شاخه هاي گزنة تازه روي قسمتي از پوست ضربه وارد مي آورند و دراثر تحريك ، خون به اين قسمت از پوست متوجه مي شود و اين كار بخصوص در موارد حملمه هاي نزلة مختنق كه با سرخجه مركب مي شود سودمند است و همچنين براي رفع بي حسّي،  قطع شدن عادت ماهيانه و نظاير آن كه توجه دادن خون به عضوي موردنظر باشد ، طبق توصيه زير نظر پزشك عمل مي شود مجدداً تكرار مي شود كه اسراف در خوردن گزنه مضر و خطرناك است و ممكن است موجب قطع ترشح ادرار شود خوردن تخم گزنه بيش از حد اعتدال و مجاز اسهال شديد و خطرناك ايجاد مي كند لذا مصرف آن بايد زير نظر پزشك باشد در طب سنتي بيشتر معمول است از تخم گزنه استفاده مي شود .

3-گزنه يوناني:

به فرانسوي Ortie  grecque و Ortie  a  pilule گفته مي شود گياهي است از خانوادة Urticaceae  نام علمي آن Urtice  pilulifera L. مي باشد .

گزنه يوناني برخلاف دو گونة فوق كه گياه چند ساله بودند گياهي است دوساله و بندرت يكساله شكل ظاهري گياه شبيه ساير گونه ها و پوشيده از تار و پرز و بلندي آن تا يك متر مي رسد تخم آن داراي لعاب و مادة روغني ثابت زيادي است از نظر خواص مشابه ساير گونه ها مي باشد.اين گياه در مازندران در درّه هراز، در غرب ايران در كرمانشاه دراطراف كرند، سرپل ذهاب، در لرستان ، درانديمشك، در بهبهان ،در فارس و در جهرم و كنار تخته ديده مي شود .

ساير بررسي ها و تحقيقات كه در موردگياه گزنة دوپايه در جهان به عمل آمده است

يكي از كارشناسان گياه درماني معاصر آن چنان به خواص درماني گزنه اعتقاد دارد كه آن را يكي از پركاربردترين گياهان دارويي مي داند البته اين نظر كمي اغراق است ولي به هر حال طبق تحقيقاتي كه شده است گزنه در مصرف خارجي ممكن است  براي درمان و كاهش درد نقرس و به صورت مصرف داخلي براي كنترل تب ينجه و كاهش فشار خون و انواعي ديگر از بيماريها موثر باشد.

گزنه قبل از اين كه از نظر خواص درماني مورد توجه قرار گيرد در روزگاران كهن براي بافتن پارچه كاربرد داشته است باستان شناسان در گورستانهايي در دانمارك مربوط به عهد برونز اجسادي را ملاحظه كرده اند كه كفنهاي آنها از الياف گزنه بافته شده است . در رومان بي نوايان ويكتور هوگو پارچه هاي بافته شده از گزنه را در رديف كانوا نام مي برد در جنگ جهاني اول كه توليد پنبه رو به كاهش گذارده بود، پارچه هاي بافته شده از گزنه جاي پارچه هاي پنبه اي را گرفته بود مصارف درماني گزنه نيز جديد نيست و از روزگاران كهن آغاز شده است در اوايل قرن سوم قبل از ميلاد ، سقراط ، عصارة گزنه را به صورت مصارف خارجي براي درمان گزيدگي و عقرب زدگي و به صورت خوردني به عنوان ترياق رفع مسمويتهايي كه در اثر گياهان سمي نظير شوكران و بنگ دانه ايجاد شده ، توصيه مي نمود.سربازان رومي در شرايط سرماي سخت براي گرم شدن ، ساقه هاي گزنه را به بدن خود مثل شلاق مي زدند و اين روش جلب خون براي گرم شدن را Urtication ناميدند كه هنوز هم در درمان برخي انواع روماتيسم و دردهاي مفاصل و نقرس مرسوم است كارشناسان گياه درماني اروپا در روزگاران كهن دم كردة گزنه را براي درمان بيماريهاي ناشي از كمبود ويتامين C و قطع خونريزي بخصوص قطع خونريزي از بيني تجويز مي كردند  و در قرن نوزدهم به صورت يكي از اجزاء اصلي تركيبات دارويي تجارتي براي رشد موي سر مصرف مي شد كارشناسان معروف گياه درمان انگليسي در قرن هفدهم Nicholas  Culpeper كليه خواص گزنه را كه قبل از او توصيه شده بود تاييد مي كرد و يك خاصيت جديد نيز به آن اضافه نمود و آن اين بود كه جوشانده برگهاي گزنه در سركه به طور محسوسي براي تحريك افزايش عادت ماهيانه موثر است زنان سرخ پوست امريكايي معتقدند كه خوردن دم كردة برگهاي گزنه در دوران بارداري موجب استحكام استخوان بندي، تقويت جنين و تسهيل زايمان مي شود بعلاوه آن را براي قطع خونريزي هاي رحمي پس از زايمان نيز تجويز مي كنند. مهاجران اوليه اروپايي به امريكا از اين توصيه ها استقبال نموده و عمل مي كردند و حتي براي افزايش شير مادر نيز به كار مي بردند پزشكان متجدد قرن نوزدهم گزنه را در درجه اول به عنوان مدّر براي درمان ناراحتي هاي مجاري ادرار،مثانه و كليه توصيه مي كردند و حكماي امريكايي معروف آن زمان گزنه را يكي از بهترين داروها براي قطع خونريزي و اسهال كودكان و بواسير و اكزما  مي دانستند.

آثار گزنه براي نقرس:

تحقيقات جديد علمي در آلمان نشان مي دهد كه دم كردة گزنه و عصارة گزنه براي كاهش درد نقرس مفيد  است طبق نظر كارشناسان گياه درماني معروف آلماني به نام دكتر Rudolph  Fritz  Weiss اثر گزنه براي كاهش درد نقرس خيلي فوري نيست ولي مصرف نظران گياه درماني در وزرات كشاورزي امريكا كه خود از بيماري نقرس رنج مي برد آثار درماني و كاهش درد نقرس را براي گزنه تاييدمي كند ولي ترجيح مي دهد كه از اورتيكاسيون استفاده شود آقاي دوك مي گويد اخيراً پس از اين كه يك هفته درد شديد داشتم به پزشك مراجعه كردم او قرصهايي داد كه تا حدودي دركاهش درد موثر بود ولي درد نقرس در شانه هاي من از بين نرفت تا اينكه شانه هايم را با ساقه هاو برگهاي گزنه شلاقي كردم يعني اورتيكاسوين نمودم ابتدا سوزشهاي شديد حاصله در اثر تماس گزنه با پوست موجب شد كه فوراً درد نقرس را ديگر حس نكنم يعني درد را تحت الشعاع قرار داد ولي پس از يك شب درد به كلي رفع شد به طوري كه روز بعد چندين كيلومتر بدون درد دويدم و هيچ دردي احساس نكردم .

اثر گزنه در فشار خون:

گزنه از گياهان مدّر است در آلمان كه كار گياه درماني از ساير كشورهاي پيشرفته تر وگسترده تر است مرسوم مي باشد گزنه را براي كاهش فشار خون تجويز مي كنند دكتر Weiss مي نويسد  : عصارة گزنه به طور قطع درمواردي كه داروها مدّر مفيد است اثر درماني مفيد دارد و آثار آن در مقايسه با داروي شيميايي تجارتي Thiazide بسيار خوب است با اين تفاوت كه عوارض جانبي زيادي ندارد و از طرف بيماران خوب تحمل مي شود فشار خون يك اختلال جدي است كه بايد خيلي زود كنترل شود اگر در نظر داريد با مصرف گزنه درمان شويد، بهتر است طبق مشورت و نظر كارشناس گياه درماني و پزشك حاذقي كار را هرچه زودتر آغاز كنيد گزنه از Thiazides سالمتر و كم ضررتر است ولي به هر حال مصرف كلية مدّرها، پتاسيم بدن را كه از عناصر بسيار لازم و ضروري است سريعاً خارج مي سازند بنابراين اگر گزنه مصرف مي كنيد حتماً از خوراكي هاي غني از پتاسيم نظير سبزيهاي برگي و موز در رژيم غذايي خود استفاده كنيد زنان باردار و مادران شيرده بايد از خوردن داروها و گياهان دارويي مدّر اجتناب كنند.

نكات احتياط آميز در مصرف گزنه:

سوزانندگي گزنه مسئله اي است كه براي مقابله با آن لازم است كه در موقع چيدن گياه با دست كش و چكمه وشلوار بلند عمل شود در مواردي كه در اثر تماس گزنه سوزش شديد پوستي ايجاد شده باشد مي توان از عصارة گزنه روي پوست ماليد آرام خواهد شد و يا با له شدة گياهاني نظير مريم گلي ، نعنا و رزماري موضع را ماساژ داد مصرف دم كردة غليظ گزنه يعني زايد بر حد مجاز ممكن است موجب تحريك معده و سوزش پوست و در برخي موارد شاش بند شود در برخي از رژيمهاي لاغري براي كاهش آب بدن خوردن گزنه توصيه ميشود تا در نتيجه وزن كاهش يابد اين روش كاهش وزن صحيح و بهداشتي نيست كاهش وزني كه در اثر خروج شديد آب بدن ايجاد شده باشد ضمن اينكه ايجاد عوارض عدم تعادل پتاسيم ميكند بي درنگ پس از قطع رژيم، وزن به حالت اوليه بر مي گردد بهترين راه كنترل وزن، كاهش كالري روزانه با خوردن غذاهاي كم چربي، خوراكهاي غني از الياف گياهي، ورزشهاي هوازي و پياده روي منظم مي باشد .

گزنه در مورد خرگوش موجب تحريك انقباض رحم مي شود بنابراين از نظر احتياط زنان باردار نبايد مصرف نمايند  مادران شيرده ، كودكان كمتر از دو سال و اشخاصي كه از ساير انواع داروهاي مدّر استفاده مي كنند، مصرف گزنه براي بقيه اشخاص در حد بلامانع است مشروط بر اين كه زير نظر متخصص و پزشك عمل شود.