شهد و شر

یارب دل پاک و جان آگاهم ده
آه شب و گریه سحرگاهم ده

در راه خود اول ز خودم بیخود کن
بیخود چو شدم ز خود بخود راهم ده


با سلام و عرض ادب

نفس کشیدن و حرکات دست و پا و شنیدن و لمس کردن و حرف زدن اگر چه نشانه ی زنده بودن است اما دلیل بر حیات معنوی نمی تواند باشد. در باب موسیقی شعر اعم از موسیقی بیرونی(وزن)، موسیقی درونی(موسیقی لفظی و معنوی) و موسیقی کناری (قافیه و ردیف) مختصراً صحبت به میان آورده ایم. توجه حداقل به یکی از جلوه های موسیقایی شعر با یک زاویه نگرش همراه با عاطفه می تواند شعر را شاخص و متمایز نماید. گویا پرسیدند از معلولی، گلف بازان با دو دست به سختی گلف بازی می کنند شما چطور به این خوبی می توانید بازی کنید؟ پاسخ داد تجربه به من ثابت کرده است ترکیب نگرش درست همراه با یک دست همیشه بر ترکیب نگرش غلط همراه با دو دست پیروز است. ظاهراً نه تنها خلع یک دست بلکه خلع دو دست نیز نمی تواند مانع از حیات شعری شاعر باشد.
شعر در لغت به معنی درک و ادراک، دانش و دانایی و فهم؛ آمیزشی از اندیشه و عاطفه و تکنیک در هیئتی از واژگان اجرا می شود.
انسان به هر چیزی تعلق خاطر داشته باشد عواطفش نیز درگیر خواهد بود. گاهی سنگ ها از تواضع فرو می ریزند و گاهی از دل سنگ ها چشمه ها می جوشد. آنجا که تعلق خاطری باشد، گاهی این تعلق خاطر به خاطر همنشینی است، گاهی به خاطر علقه، گاهی به خاطر اندیشه، گاهی به خاطر تکنیک و هنر. نمی دانم دوست داشتن ها چگونه است! بعضی دچار عشق و بعضی دچار نفرت. این ها هر دو از احساس سرچشمه می گیرند. بی تفاوتی هم اگر ناامیدی و یاس نباشد می توانیم بگوییم از احساس در فاصله ای دور قرار گرفته است. بحث مان در خصوص قلم است. انسان ها در مورد چیزهایی می نویسند که به آن تعلق خاطر دارند. اگر غیر از این هست نهایتاً رونوشتی از آثار موفق به انگیزه کسب تایید و تشویق. می توان محترمانه در حجمی از بازدیدها و پیام ها پنهان شد. اما آیا تایید از طرف دیگران می تواند به منزله و به اندازه ی تایید از درون، مثبت و قدرتمند باشد.
یاد می آورم هوشنگ ایرانی را ، یادم می آید از نیما. از تکرار ملال آور واژه ها سر به طغیان گذاشتیم. در واژه هایمان احساسِ (بوی جوی مولیان آید همی) آنچنان که امیر سامانی را به بخارا فرستاد آیا می تواند ما را به بازگشت به آنچه که آن را امروز شعر می نامیم، منجر شود؟
شعر در ناخودآگاه متولد می شود چنانکه در ناخودآگاه امیرسامانی کودکی پابرهنه راهی بخارا شد، گویا این امیر به دنبال آن کودک یا به دنبال آن کودکی می دوید.
بعضی آگاهانه قلم دستشان می گیرند. ما عادت کرده ایم از ده خط دو خط آن را بفهمیم آن هشت خط دیگر را ناخودآگاهمان درک می کند. چون به درک خط سوم نائل می شویم خوشحال می شویم.

آن خطاط سه‌گونه خط نوشتی:
یکی او خواندی، لا غیر.
یکی را هم او خواندی هم غیر.
یکی نه او خواندی، نه غیر او!

ظاهراً این خط سوم شمس است.

استاد آزادبخت از بنده خواسته بودند در مورد کنش ها و واکنش ها در شعر صحبت کنم. کنش و واکنش چیزی جز کشف روابط علت و معلولی نیست. اطراف ما، طبیعت و به هر چیز که بنگریم پر است از نشانه، این ما هستیم که باید دقت مان را بالا ببریم. دکتر سیدهادی محمدی در آخرین نقدی که ذیل شعر گورستان جهل از بانو نیره صدری نوشته اند:
"معمولا کودکان نابالغ چیزهای دم‌دستی را در دهان می‌گذارند و قورت می‌دهند که گاه به خفه شدن آنها هم می انجامد و شاعر با زیرکی از این موضوع در لایه مند کردن شعرش استفاده کرده"
استاد فخوری فرمودند: نوح هزار سال عمر کرد یک طوفان دید. من یک نوح نیستم هزار طوفان دیده ام (نقل به مضمون)

مطلعِ رویا : محل طلوع، برآورده شدن رویا
ارتباط رویا و طلوع آفتاب اینجا کشف شده است. مطلع : محل طلوع آفتاب و مطلع رویا به معنی برآورده شدن رویا. برآمدن رویا یا برآمدن آفتاب
الف) مطلع غزل = مصرع اول
ب) مطلع خورشید
ج) مطلع رویا

مطلع غزل نیاز به ویرایش دارد(منظور این غزل نیست!). رویا نیاز به تغییر دارد. شاید هم خورشید باید از غرب طلوع کند! شاعر گفته است: ویراستارِ مطلعِ رویای کیستی؟ کشف. ویرایش مطلع غزل و تغییر رویا

حسن مطلع : شروع زیبای کلام

کشف یعنی پیدا کردن رابطه میان دو چیز که ظاهراً رابطه ای با هم ندارند. شعر یعنی پشت این رابطه خیمه زدن. رابطه طلوع آفتاب و طلوع رویا و مطلع غزل را پیدا کردیم و در ویرایش مطلع یا ویراستاری مطلع رویا خیمه زدیم. حالا ممکن است از این ویرایستاری به آب و نوایی برسیم ویلایی بسازیم نزدیک سواحل شما. چه شود؟! شاید صرفاً در صور خیال! تعریف شعر همین است. ممکن کردن ناممکن ها.

مصرع بعد نیز : مضمون غزال غزل ، کشف رابطه غزل و غزال، خیمه زدن در مضمون غزل

در این طبیب خانه ی پر درد بی دوا : طبیب خانه مثلاً داروخانه یا خانه ی طبیبان قدیم که هم خانه ی طبیب بود و هم داروخانه. چه ارتباطی دارد؟ آیا شاعر از داروخانه صحبت می کند؟ خیر، شاعر با معشوق صحبت می کند! چه ارتباطی با داروخانه دارد؟ ظاهراً هیچ ارتباطی! حرف حساب شاعر چیست؟ می فرماید از خاکی که عشق بر سرم ریخته است مرده ام، نوش داروی بعد از مرگ سهراب چه کسی هستی؟

اینجا که سر از داروخانه درآورد مجنون، در بیت بعد هم سر از خشکسالی در می آورد.


در مورد کشف گفتگو کردیم و ممکن کردن ناممکن ها، کنش و واکنش هم یعنی شاعر روابط طبیعی را پیدا کند. رابطه مطلع خورشید و مطلع رویا و مطلع غزل تصنعی است و ساخته ی ذهن شاعر و بعبارت دیگر سورئال یا فراواقع گرایی است. اگر روابط طبیعی را کشف نماییم می شود واقع گرایی شاعرانه خواهیم داشت. بعنوان مثال) فرض کنید تصادفی می شود در خیابان و یک نفر جان می دهد. من هم جان می دهم. من در اثر تصادف از دنیا نرفته ام. اما به شدت متاثر از تصادف هستم به گونه ای که از شدت تاثر، آن را به جان دادن تاویل کرده ام. حالا برداشت شاعرانه ی من از احساسات برانگیخته شده در اثر دیدن تصادف مرگ و متاثر شدن از واقعه چگونه است؟ در تصادف نگاهت جان دادم زخمی و دست و پا شکسته مرا به آن طرف خیابان ببر هر چند تصادفاً. می خواهم بعداً که رهایم می کنی متاثر از یک تصادف، فجیع تر جان بدهم.
دوستان واقع گرایی از فراواقع گرایی سخت تر هست. من اگر بخواهم مثال بزنم زیاد می توانم از این مثال ها بزنم اما واقعیتش این هست که هر کدام از این ها سوژه های یک شعر هستند. مثال های دیگر، همان کودک نابالغ که چیزهای دم دستی را در دهان می گذارد و ممکن است خدای نکرده به خفگی هم منجر شود؛ هزار طوفان استاد فخوری؛ یا امیربخارا! در شعری که به تلمیح معطر گشته است.

در تفت ِ التماس ،گوارای کیستی؟ : گوارا مجازاً به رفع تشنگی شاعر اشاره دارد. تفتِ التماس : التماس همچون کویر تفت برای رفع تشنگی (اشاره به خشکسالی و بی آبی کشور نیز دارد)، تفت شدت تشنگی را می رساند. آنقدر التماس کردیم و اجابت نشد که تفتیدیم! مثل کویر تفت
تفتِ التماس : جانبخشی و واج آرایی ت
کشف رابطه تفت و التماس و تشنگی شاعر واقع گرایانه است. تفت به آسمان التماس می کند برای رفع تشنگی اش.

و اما موسیقی بیرونی. وزن همان و بحر همان. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف. بزرگترین چالش شاعر در نخ افاعیل آنجا رقم می خورد که می بایست کلام را ببندد. از قضا به خاطر افزایش تاثیرگذاری در کلام می بایست آخر کلام را آهنگین آورد. قدما شعر را منظوم می سراییدند و طول مصرع ها را نیز برابر می آوردند. حاکی از آن است که شاعر در یک چالش عمیق در پایان مصرع و بیت قرار دارد. چالش زمانی بزرگتر می شود که پایان مصرع آهنگین باشد. در مورد موسیقایی کناری صحبت می کنیم. قافیه و ردیف. شعر اگر دارای ردیف باشد، بر غنای موسیقایی کناری افزوده می شود. اما شاعر در بستن کلام می بایست تعجیل کند و چه بسا هنوز سخن به پایان نرسیده مجبور باشد کلام را ببندد. شاعر با وجود ردیف می بایست به واژه های کمتری برای رساندن مقصود خود قناعت ورزد. این نکات هم برای نوآموزان غزل. که حواسشان به قافیه و ردیف باشد.

پساوندها : رویا، غزل ها، مداوا، گوارا، مربا، دل آرا، فردا، معما
حروف قافیه : ا

بی پاسخ از تقاطعِ تقدیر، رد شدم
یعنی از این به بعد ،معمّای کیستی؟

این کشف نیز طبیعی است چون تقاطع اولاً انسان می بایست انتخاب کند از کدام مسیر برود و این خود یک معما است ثانیاً باید متوقف شود و در همین توقف گاه ممکن است هزار سوال و معما به ذهنش برسد از جمله همین سوالاتی که شاعر در غزل هفت بیتی به ذهن مبارکشان آمده است. ثالثاً در یکی از همین تقاطع ها تقدیر انسان نیز رقم می خورد.

و اما حسن ختام. پایان یافتن کلام در مقطع غزل با بی پاسخ ماندن سوال ها و به فکر واداشتن مخاطب در تقاطع.


متشکرم از مطالعه
تابنده باشید به مهر