...مادر...

با درود به همگان
و عرض ادب و احترام ویژه خدمت همۀ مادران ارجمند
درنگی در خوانش شعر «مادر» از جناب نظری سرمازه

وزن شعر، تکرار دوبارۀ مفعولُ / فاعلاتن در هر مصراع است که با تغییر ارکان، برابر است با تکرار دوبارۀ مستفعلن / فعولن. شاعران بزرگ ما در همین وزن اشعاری زیبا دارند. مولوی در این وزن غزل زیاد دارد ازجمله غزلی با این مطلع:
آمد بهار جانها ای شاخِ تَر به رقص آ
چون یوسف اندر آمد مصر و شکر به رقص آ...
و یا با این مطلع:
آواز داد اختر بس روشنست امشب
گفتم ستارگان را مه با منست امشب...
و سعدی هم در این وزن کم غزل ندارد؛ از جمله غزلی با این مطلع:
ذوقی چنان ندارد بی‌دوست زندگانی
دودم به سر برآمد زین آتش نهانی...
و یا با این مطلع:
چون است حال بستان ای باد نوبهاری
کز بلبلان برآمد فریاد بیقراری...
و حافظ هم در این وزن غزل بسیار گفته است؛ ازجمله غزل معروف با این مطلع:
دل می‌رود ز دستم صاحبدلان خدا را
دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا...
و صائب سروده:
چشم گشایش از خلق نبود به هیچ بابم
در بزم بیسوادان لب‌بسته چون کتابم
و باز همو گفته:
دیوان ما و خود را مفکن به روز محشر
در عذر خشم بیجا یک بوسۀ بجا ده.
این وزن را جزو وزنهای دوری دانسته‌اند که در آنها هر نیم‌مصراع در حکم مصراع است... در پایان نیم‌مصراعِ وزنهای دوری می‌توان هجای اضافی آورد برای پُر کردن بخشی از فضای درنگ یا تمام آن. دربارۀ علّت امکان درنگ و آوردن هجای اضافی و میزان آن درنگ یا هجای اضافی در وزنهای مختلف، سالهاست که ادیبان سخن می‌گویند، ولی بحث تمام‌شده و پرونده بسته نیست. مثلاً بر پایۀ نظریه‌ای، میزان درنگ در پایان نیم‌مصراع در وزنهای گوناگون، بسته به میزانِ نقص و کسریِ رکن نسبت به صورت کامل آن متفاوت است... سخن دربارۀ این نکته را نیمه‌کاره رها می‌کنم زیرا در ادبیات ما هم ناتمام مانده است و بنده هم صاحب‌نظر نیستم. این بحث در نهایت با هم‌اندیشی عروض‌شناسان و موسیقی‌دانان، روزی به نتیجه خواهد رسید. به بیان دیگر، به گمان بنده، روشن کردن این تاریکی و ابهام تنها از دانش ریاضی برمی‌آید.
بگذریم؛ گفته شد که این وزن را جزو وزنهای دوری دانسته‌اند. شاعر هم لابد به دوری بودن وزن نظر داشته که یک بار هجای اضافی در پایان نیم‌مصراع آورده است:
«هم آفریده‌یِ عشق هم عشق‌آفرین است»،
که قافِ «عشق» در پایان نیم‌مصراع اوّل در موضعِ درنگ واقع شده است.
*
یکی از ویژگیهای برشمردۀ وزنهای دوری این است که کلمه در انتهای رکن پایانی نیم‌مصراع تمام شود یعنی کلمه در نقطۀ تقارن دو نیم‌مصراع طوری واقع نشود که هر بخش از آن در هریک از دو نیم‌مصراع قرار گیرد. در این شعر این اصل هم رعایت شده است.
*
وزن شعر بطوری درست است که خواننده را به خطای خوانش وانمی‌دارد. در مصراع زیر:
«ایثار با شکوهش احساسی آسمانی است»،
باید \"سی\" را خفیف خواند (سین، در اینجا تقریباً مانند مصوت ربوده = واکۀ بیرنگ خوانده می‌شود) تا یای پایان «احساسی» با آی «آسمانی» ادغام شود... شاعر اختیار این کار را داشته است.
*
«فردوس زیر پایش تا عرش داده جایش»،
در اینجا به گمان بنده /بر/ و یا مسامحتاً /در/ مناسب‌تر است از «تا»؛ زیرا تلازم منطقی این «تا»، «از»ی است که در بیان نیامده است.
*
«این جایگاه عالی از لطف جز خدا نیست»،
در اینجا کاربردی جالب‌توجّه دیده می‌شود: هجای مشترک قافیه در این شعر «انی/ آنی» است در کلمات قافیه‌ای مانند جانفشانی، ناگهانی، آسمانی، جوانی و جز آن. امّا در این مصراع هجای قافیه در دو کلمه واقع شده است: «ا = آ» در «خدا»، و «نی» در «نیست». این کار بسیار نادر است. تقریباً مشابه همین کار را حافظ در شعر زیر کرده است:
«چراغ روی تو را شمع گشت پروانه
مرا ز حال تو با حال خویش پروا نه
خرد که قید مجانین عشق می‌فرمود
به بوی سنبل زلف تو گشت دیوانه...»،
در این شعر حافظ، هجای مشترک «انه» است که در مصراع دوم از بیت اوّل، «ا» در «پروا» واقع شده و «نِه» جدای از آن است به‌معنیِ نیست (نی)... (موردی دیگر را الآن به یاد ندارم؛ شاید شاعر نمونه‌هایی در خاطر داشته باشند). این در تقطیع هم مشکلی پیش نمی‌آورد زیرا میزان و ملاک در تقطیع گفتار و تلفّظ است یعنی آنچه به گوش می‌رسد. در قدیم حتّی آوردن انواع مختلف یا (ی) در کلمات قافیه در یک شعر را عیب می‌دانستند یا هم‌قافیه کردن مثلاً حرص و خرس، هراس و خواص، بوق و دوغ...
تناسب‌های آوایی و معنوی (آرایه‌ها)، و زیبایی‌های دیگر هم در شعر هم کم نیست مانند تناسب میان آفریده و آفرین(= آفریننده)، بحر و ناخدا، فردوس و عرش و الی انتها؛ که امیدوارم دوستان برای نشان دادن آنها بطور شایسته، فرصتی داشته باشند. جناب نظری عزیز فعلاً همین اندازه را از بنده بپذیرند.
یاد مادران رفته را گرامی بداریم و قدر مادران زنده را بیشتر بدانیم.
با مهر و احترام