پست های وبلاگ

نمونه هایی از تصویرپردازی هنری در شعر شاعران مشهور اندلس
مقاله 15، دوره 7، شماره 1، بهار و تابستان 1394، صفحه 325-346     XML اصل مقاله (850 K)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسندگان
عبدالوحید نویدی  1 ؛ مجتبی عمرانی پور2
1دانشجوی دورة دکتری در رشتة زبان و ادبیات عربی دانشگاه تهران
2استادیار دانشگاه تهران (پردیس فارابی)
چکیده
در نقد ادبی امروز دو اصطلاح تصویر و تصویرپردازی، حضور چشمگیری دارد. رکن اصلی زیبایی یک اثر ادبی، تصویر است و هر اندازه تصاویر پویاتر باشد، متن ادبی ارزشمندتر می­شود. شعر شعرای اندلس از نظر مقام ادبی، از جایگاه والایی برخوردار و سرشار از تصاویر ادبی زنده و متحرک است. آنان با استفاده از صور خیال، آنچنان تصاویر زنده و پویایی خلق کرده­اند که خوانندگان را شیفتة خود می­گرداند. 
با بررسی اشعار شعرای اندلس به روش توصیفی- تحلیلی، مشخص شد که تصاویر تشبیهی، استعاری و مجازی با مشارکت دادن حواس مخاطب، زمینة انتقال عواطف و احساسات این شعرا را فراهم آورده است. استفادة فراوان از رنگ­ها و صداها و بهره­گیری از طبیعت زنده و جاندار در تصاویر واقعی و مجازی از مهم­ترین روش­ها و ابزارهایی است که شعرای اندلس برای خلق و تولید تصاویر متحرک، جذاب و پویا از آنها سود جسته­اند.
کلیدواژگان
شعر؛ شاعران اندلس؛ تصویرپردازی؛ اثر ادبی
اصل مقاله
مقدمه
از آنجایی که شعر بیان کنندۀ یک لحظۀ ­احساسی و عاطفی ممتاز است، باید دارای یک بافت لغوی خاص باشد و بتواند معنای زندگی را تفسیر کرده و معانی والای انسانی را در آن بدمد. پس تکمیل ساختار لغوی و صورت گرایی، ارتباط شدیدی با احساسات و انفعالات درونی شاعر دارد و ما نمی­توانیم شعر حقیقی را بدون ساختار ترکیبی متصور شویم مادامی که این ساختار ترکیبی با ساختار ایقاعی و ریتمیک متحد است. این ساختار ترکیبی همان چیزی است که از آن به عنوان تصویر شعری یاد می­کنیم. (باقراللامی ،1424ق: 2) ساختار ترکیبی، یک ساختمان لغوی است که به گونه­ای خاص، نگاه شاعرانه را مجسم می­سازد. از این­رو نمی­توان شعری را متصور شد که خالی از تصویر باشد. با وجود این، ترکیب واژه­ها، تنها زمانی می­تواند یک تصویر شعری را بسازد که عنانشان در اختیار ملکة خیال باشد. و به وسیلة این ملکه است که دیوار عقل فرو می­ریزد و یک نگاه شاعرانه جایگزین آن می­شود. بنابراین یک تصویر شاعرانه زمانی کامل می­شود که عناصر مختلفی چون خیال، تجربة درونی و موسیقی در قصیده متحد شوندویکدیگر را یاری رسانند. واین عناصر سه­گانه فقط از طریق ترکیب واژه­ها به شیوه­ای خاص، در یک قصیده نمود پیدا می­کنند.(الامین، 1980م: 174) پس ترکیب و پیوند میان واژه­ها تنها زمانی می­توانند یک متن شاعرانه بسازند که مادة آنها، تجربۀ درونی باشد و از ملکۀ خیال کمک بگیرند. عنصر خیال، یکی از عناصر مهم تشکیل دهندة یک تصویر زندة شاعرانه و سازمان دهندة یک اثر شعری به شمار می­رود. این عنصر بر دو نوع قابل تقسیم است. یکی مشتعل، بیدار، مؤثر و پرجنب­و­جوش و دیگری بال شکسته و ضعیف. بدیهی است هر اندازه شاعر دارای صدق احساس و حرارت عاطفه باشد، مادامی که خیالی مؤثر و متحرک، وی را یاری نرساند، نمی­تواند در خلق یک اثر ادبی موفق باشد. زیرا از یک سو، شعر بدون مجاز به یک قطعة بی­روح و خشک تبدیل خواهد شد و از سوی دیگر، صورت­های مجازی جزء لاینفک نیرویی است که شعر را به کمک حیات می­فرستد (درو، 1961م: 59) بنابراین شعری که فقط گزارشی و تقریری باشد، شعر نیست، بلکه واجب است شعر از لغت محض دور شود تا بتوان آن را شعر نامید.
شعر شعرای اندلس سرشار از تصاویر ادبیاست. تصاویرادبی به معنای «صحنه­هایی است که ادیب آنها را خلق می­کند تا با ملموس و محسوس نمودن کلام و پیام و خلق زیبایی، آن را در دسترس حواس و درک مخاطب قرار دهد». (قائمی، 1390ش: 131) شعرای اندلس با استفاده از کلمات شیوا و هماهنگ بامعنا و خیال گسترده­ای که خود را بیشتر در استعاره، مجاز، تشبیه، تشخیص و سایر اشکال تصویرسازی نشان می­دهد، تصاویری بسیار پویا و متحرک خلق کرده­اند. در مقالة پیشِ رو بر آنیم تا از طریق پاسخ­گویی به سوالات زیر تصاویر شعری شعرای مشهور اندلس را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم:
1)  شعرای اندلس چگونه زمینة انتقال عواطف و احساسات خود را فراهم کرده­اند؟
2) شیوة بکارگیری تشبیه و استعاره توسط شعرای اندلس چگونه بوده است؟ 
3) شعرای اندلس از صنعت تشخیص به چه شکلی در اشعار خود استفاده کرده­اند و وجه تمایز تشخیص­های آنان چیست؟ 4) چرا شعرای اندلس عنصر رنگ را در تصویرگری­های خود به کار گرفته­اند و چگونه؟
آنها با استفاده از تصاویر تشبیهی، استعاری، مجازی و جان­بخشی و با مشارکت دادن حواس مخاطب، زمینة انتقال عواطف و احساسات خود را فراهم کرده­اند، و از فن تشبیه برای ایجاد تصویرهای بسیار دقیق و زیبا، و از صنعت استعاره به عنوان یکی از ارکان اصلی تصویرگری شعری برای بیان افکار و احساسات خود استفاده نموده­اند. آنها از صنعت تشخیص برای دمیدن روح حیات و حرکت در تصاویر شعری خود بهره برده­اند. وجه تمایز تشخیص­های آنان، نوع صفات، اعمال و احساساتی است که به اشیا نسبت داده می­شود. علت استفاده از عنصر رنگ، نزدیک بودن آنها به طبیعت و به کارگیری فراوان از تصویرهای دقیق حسی و استفاده از عنصر تشبیه است و در اغلب تصاویر خود، جهت رنگ یا وجه مشترک رنگ را بیش از دیگر وجوه ممکن در نظر گرفته­اند. از جمله مقالاتی که به بررسی تصاویر هنری شعرای اندلس پرداخته­اند
می­توان به این موارد اشاره کرد. مقالة «الصورة الشعریة عند الـمعتمد بن عباد» از حسناء اقدح، مقالة «الصورة الشعریة عند یحیی الغزال» از محسن اسماعیل محمد، مقالة «الصورة الفنیة فی شعر یوسف الثالث: ملک غرناطة» از هدی شوکت و بهنام می­حسن و مقالة «الصورة و موضوعاتها فی شعر ابن­ شُهَید الأندلسی» از یونس شنوان. نویسندگان در این مقالات تصاویر هنری را در رکن­های استعاری، تشبیهی، کنایی و تضاد مورد بررسی و ارزیابی قرار داده­اند. اما هنوز پیرامون این موضوع جای بحث و بررسی وجود دارد. در مقالة حاضر، نمونه­های دیگری از زیبایی­های مربوط به حرکت تصاویر ادبی به ویژه عنصر رنگ در شعر برخی از شعرای مشهور اندلس با تفصیل بیشتری مورد تحلیل و پردازش قرار خواهد گرفت.
تصویر در لغت و اصطلاح
 تصویر در لغت به معنای صورت­گری، صورت نگاری، ترسیم، نقاشی، مصورسازی و تزیین آمده است (آذرنوش، 1385ش: 375) و در نقد ادبی در کنار الفاظی چون: «هنری»، «ادبی» و «شعری» قرار می­گیرد. تصویر، پرکاربردترین اصطلاح نقد ادبی است که از دیرباز در بلاغت اسلامی مطرح بوده و در دورة شکوفایی نقد جدید، در ادبیات غرب، محبوبیت بسیار یافته است. در تاریخ نقد و بلاغت با آنکه اصطلاح تصویر همیشه در شمار متداول­ترین مصطلحات بوده و تعاریف متعددی از آن بدست داده­اند، اما همچنان مبهم مانده است. علت ابهام و پیچیدگی آن بنا به گفتة فربانک این است: «که بر همة صناعات ادبی از قافیه، بند و وزن گرفته تا تشبیه، استعاره و نماد دلالت می­کند، حتی برای تحلیل و کشف معنای شعر نیز به کار می­رود» (فتوحی، 1386ش: 37) با وجود این، شاید بتوان گفت که تصویر یک مجموعة زبانی متشکل از الفاظ، معانی عقلی، عاطفه و خیال (البطل، 1983م: 30) و یک منبع بیرونی است که شاعر یا نویسنده از آن برای بیان انفعالات و احساسات خود بهره می­گیرد. (الرباعی، 1974م: 14)
اهمیت تصویرپردازی
یکی از راه­های بیان و تعبیر، تصویر شاعرانه است. شکی نیست که تصویر به دلیل برخورداری از روح حیات و حرکت، نقش برجسته­ای در زبان شعری ایفا می­کند. تصویر، گنگ و بی­زبان را به سخن درمی­آورد و باعث حیات و نشاط می­شود و اضدادی چون مرگ و حیات، و آب و آتش را به هم پیوند می­دهد. تصویر بر نفوس خوانندگان بسیار تاثیرگذار است، اما این تاثیر «مبتنی بر تغییر طبیعت معنا نیست؛ بلکه خصیصه و صفت خاصی را بر معنا می­افزاید» (العصفور، 1980م: 323). تصویر شعری وسیله­ای است که شاعر به کمک آن می­تواند تجربه­های مختلف انسانی را به دیگران منتقل کند.
پویایی و حرکت تصاویر
مفهوم پویایی و حرکت، در مقابل مفهوم ایستایی و سکون قرار دارد. تصویر ادبیِ پویا و متحرک، آسان­تر به ذهن مخاطب راه می­یابد. مخاطبِ متنِ پویا، در عالمی جذاب سیر می­کند که ادیب آن را خلق نموده است. او قدم در دنیایی پرنقش و نگار و پر جنب ­و جوش می­گذارد و این، ناشی از قدرت هنری ادیب است که مخاطب خود را تنها به حالت شنونده یا خوانندة صرف نمی­گذارد، بلکه حواس پنج­گانة او را برانگیخته و با خود همراه می­کند تا در برقراری ارتباط موفق و زمینه­سازی انتقال پیام و احساس خویش، او را یاری نماید.
تصویر در نقد قدیم و جدید
شاید کهن­ترین سخن دربارة تصویر، این سخن جاحظ باشد که گفته است: «شعر صناعت و گونه­ای از بافندگی و نوعی از تصویر است». (الجاحظ، 1945م: 3/132) 
قدامة ­بن ­جعفر صورت را در مفهوم شکل به کار برده (قدامة، بی تا: 4) و ابوهلال عسکری، صورت را در معنای مثال و هیکل آورده و تشبیه شیئ به شیئ را از نظر صورت، یکی از اقسام تشبیه دانسته است(العسکری، 1371ق: 251-254). به نظر عبدالقاهر جرجانی صورت، تمثیل و قیاسی است بر آنچه که عقل­ها آنها را می­فهمند و چشم­ها آنها را می­بینند (الجرجانی، 1999م: 398). ابن اثیر صورت را بر امر محسوس اطلاق کرده و آن را در مقابل معنا آورده است (ابن­الاثیر، 1379ق: 1/397) به جز جاحظ، دیگر بلاغیان از جمله قدامة و ابوهلال عسکری، واژة صورت را در معنای چهره، شکل و صفت بیرونی اشیاء بکار برده­اند. اما جرجانی نخستین کسی است که نگرشی نو به صورت 
بخشیده است. در نظر او صورت، خود شیئ نیست، بلکه ویژگی­های متمایز کنندة آن از شیئ دیگر است. این ویژگی­ها که گاه در شکل است و گاه در مضمون، ساخت هنری کلام و نظم درونی بافت زبانی را شکل می­دهد. منتقدان معاصر عرب، «نظر جرجانی را مبنایی برای اصطلاح نقدی مشهور (ایماژ) در نقد جدید مورد توجه قرار داده­اند» 
(دهان، 2001م: 192)
در نقد جدید و در عام­ترین مفهوم، تصویر عبارت است از «هر گونه کاربرد مجازی زبان که شامل همة صناعات و تمهیدات بلاغی از قبیل تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، تمثیل، نماد، اغراق، مبالغه، تلمیح، اسطوره، اسناد مجازی، تشخیص، حس آمیزی و پارادوکس می­شود. (فتوحی، 1386ش: 45) احسان عباس بر این باور است که اطلاق تصویر بر همة شکل­های مجازی زبان، به فهم و سلیقة عربی نزدیک­تر است (عباس، 
بی­تا:200) فرمالیست­ها نیز تصویر را جوهرة اساسی شعر و عامل اصلی تاثیر سخن 
می­دانند و معتقدند که تصویر کلید راهیابی به معنا و دنیای ذهن و روان هنرمند در مجازهای زبانی است و از طریق تحلیل تصویرهای مجازی، می­توان به آن دنیای درونی و پنهانی راه یافت (فتوحی، 1386ش: 45).
پویایی تصاویر در شعر شعرای اندلس
یکی از مهم­ترین اسباب تحرک و پویایی تصاویر، این است که صور خیال از جوانب مختلف حیات و حالت­های گوناگون طبیعت اخذ شده باشد. زیرا تجربه­ای که از تماس مستقیم با طبیعت و ادراک آن حاصل شده باشد، تحرک بیشتری دارد و از پیوند و ارتباط عمیق­تری با زندگی برخوردار است. ادبیات به ویژه شعر، شیوۀ غیر مستقیم بیان و اندیشه و گریز از منطق عادی گفتار است. از این­رو در گزارش لحظه­ها و اندیشه­ها، مردان هنری از صورت­های گوناگون خیال - که مهم­ترین نیروی شاعر در ساختمان تصویر بیانی است- و شیوۀ ادای معانی به طریق غیر مستقیم، استفاده می­کنند. 
(شفیعی­کدکنی، 1385ش: 139) به همین­دلیل، برای بیان تجربة درونی که همان جوشش و فیضان ناخودآگاهانة عواطف و احساسات شاعر است، نمی­توان آن را نادیده گرفت (باقراللامی، 1424ق: 3). آنچه در شعر شعرای اندلس، تصویرها و صحنه­ها را جان­دار و پویا نموده، خیال آکنده از حیات و حرکت، به ویژه تشبیه، استعاره، رنگ و تشخیص است. اینک به بررسی موردی هر کدام می­پردازیم.
محور اول: صنعت تشبیه
تشبیه در لغت به معنای مقایسه و تمثیل است و در اصطلاح، یادآوری همانندی و شباهتی است که از جهتی یا از جهاتی میان دو چیز مختلف وجود دارد (شفیعی­کدکنی، 1385ش: 53). تشبیه از آرایه­های بیانی است که مورد توجه شاعران و نویسندگان بوده و کاربرد آن به زیبایی شعر و نثر می­افزاید. از طریق تشبیه می­توان به کارکردهای زیر، دست پیدا کرد: اول اینکه جهان به ظرف دیگری منتقل می­شود. دوم امکان بازآفرینی و شبیه­سازی جهان و تصرف در پدیده­های طبیعی و صور ذهنی در هر زمان و مکان با تخیل که تشبیه را می­سازد، ممکن می­شود. سوم جهان شبیه­سازی شده توسط شاعر یا نویسنده تثبیت می­شود و چهارم اینکه هنرمند علاوه بر شبیه­سازی جهان، با تصویرگری هنرمندانه، در توصیف جهان مطلوب خود می­کوشد.
اگر شعر شعرای اندلس را به دقت مورد بررسی قرار دهیم، درمی­یابیم که شعرا در بیشتر موضوعات شعری خود به ویژه غزل، وصف طبیعت و اشتیاق به وطن، از صنعت تشبیه به عنوان یکی از صورت­های رایج شعری، بسیار استفاده کرده­اند. آنان، تشبیهات را به صورت­های مختلف به کار برده­اند. گاهی اوقات در استفاده از ادوات تشبیه به ویژه «کأنّما» که مرکب از «کأنّ و ما» است و دلالت بر صدق احساس و حرارت عاطفه و تثبیت و تاکید معنا دارد، افراط کرده و گاهی دیگر، تشبیه را بدون ادوات و یا به صورت مقلوب و بلیغ آورده­اند. گل شقایق که یکی از زیباترین گل­ها به شمار می­آید و رنگ سرخ آن چشم­ها را نوازش می­کند، در وصف شاعران اندلس جایگاه ویژه­ای دارد. ابن­حمدیس(1) در وصف این گل از صنعت تشبیه به خوبی استفاده کرده است. ابیات زیر را بنگرید:
نَظَرْتُ إِلَی حسْنِ الرِّیاضِ وَغَیمُهَا
فَلَـمْ تَـرَ عَینِی  بَینَهَا کَشَقَائِقٍ
 
  جَـرَی دَمْعُهُ مِنْهُنَّ فِی­أَعْینِ الزَّهْرِ
  تُبَلْبِلُهَا  الأرْوَاحُ فِی القُضُبِ­الخُضْرِ
کَمَا مَشَطَتْ غِیدُالقِیانِ  شُعُورَهَا
 
وَ قَامَتْ  لِرَقْصٍ­فِی  غَلائِلِهَا الحُمْرِ 
     (ابن­حمدیس، 1960م: 192)   
به زیبایی باغ­ها نگریستم، در حالی که اشک ابرها بر روی چشمان شکوفه جاری بود/ چشم من در میان آن شکوفه­ها هرگز مانند گل شقایق را ندیده بود، که باد آن را در میان شاخه­های سرسبز به این سو و آن سو می­بُرد و تکان می­داد/ گل شقایق در این حالت همچون کنیزک زیبارو و نرم­تنی بود که موهای خود را شانه کرده و در جامه­های سرخ خود، برای رقص به پاخاسته است
تصویرگری ابن­حَمدیس در این ابیات آنچنان زیباست که انسان با خواندن آنها، بناچار خود را در برابر یک گلزار زیبا و دل­انگیز می­یابد؛ گلزاری که نسیم، شاخ و برگ­های درختان و بوته­های آن را، نوازش و یا به گفتة ابن­حمدیس، زلف­های آنها را شانه می­کند. شاعر برای به اوج رساندن زیبایی و لطافت شعر خود، از صنعت تشبیه به خوبی استفاده کرده است. وی صحنة وزش نسیم بر سر شاخه‌های گل شقایق و مرتب کردن غنچه­های شقایق در جهت وزش نسیم را، به شانه کردن زلف­های زنان 
مانند کرده و لرزش گل سرخ رنگ شقایق را، به رقص زنانی تشبیه نموده که پوشش سرخ رنگی برتن دارند.
ابن­خَفاجه(2) برای توصیف رود، بارها از صنعت تشبیه کمک می­گیرد:
لله  نَهْرٌ  سَالَ فـی  بَطْـحَاءِ
مُتَعَطِّفٌ  مِثلَ  السِّوَارِ کَـأنَّه
قدْرَقَّ حَتّی  ­ظُنَّ قُرْصَاً  مُفْرَغَاً
وغَدَتْ تَحُفُّ به الغُصُونُ­کأنَّهَا
وَ لَطالَما عاطیتُ فیه  مُدامـةً
والرِّیحُ تَعْبَثُ بالغُصُونِ وقدجَرَی