پست های وبلاگ

استعاره ي انسان مدارانه يا تشخيص personification 
نویسنده : اعظم بابایی 
كلمات كليدي : بلاغت فارسي، بيان، استعاره، استعاره¬ي انسان مدارانه، تشخيص، انسان نگاري، ادبيات فارسي 
استعاره­ي انسان‌مدارانه یا انسان‌انگاری یا تشخیص، معادل (personification) یعنی بخشیدن صفات و خصایص انسانی به اشیاء و مظاهر طبیعت و موجودات غیر ذی‌روح یا امور انتزاعی؛ به این معنی که شاعر، برای آنها خصوصیت انسانی تصور کند و صفت یا اعمال یا احساس‌های انسانی را به آنها نسبت دهد با این ترتیب به آنها حس و حرکت بخشد.[1] 
یکی از زیباترین گونه­های صور خیال در شعر، تصرفی است که ذهن در اشیاء و عناصر بی‌جان طبیعت می­کند و از رهگذر نیروی تخیل خویش بدان‌ها حرکت و جنبش می‌بخشد و در نتیجه هنگامی که از دریچه­ي چشم او به طبیعت و اشیا می­نگریم همه چیز در برابر ما سرشار از زندگی و حرکت و حیات است و این مسئله­ي ویژه‌ی شعر نیست، در بسیاری از تعبیرات مردم عادی نیز می‌توان نشانه‌های این­گونه تصرف در طبیعت و اشیا را جستجو کرد. اما در هر کسی این استعداد حد و مرزی دارد. بسیاری از شاعران هستند که طبیعت را وصف 
می­کنند، اما کمتر کسانی از آنها می­توانند این وصف را با حرکت و حیات همراه کنند، از جمله شاعرانی که از تشخیص بسیار بهره برده، منوچهری دامغانی (متوفی 432هجري. قمري) است.[2] 
تشخیص که نوعی اسناد مجازی و از مباحث فن بیان است، در ادبیات فارسی و عربی، همچنان که در ادبیات سایر ملل، به فراوانی به کار می‌رود و در ادبیات غرب از دیر باز به آن پرداخته شده است. 
در بلاغت غربی اصطلاح (personification) یا انسان­انگاری به­عنوان فصلی جداگانه همیشه مورد تحقیق و بررسی بوده است. اما در کتب بلاغی عربی و فارسی اصطلاح ویژه‌ای به­عنوان تشخیص یا انسان­مداری وجود نداشته است و واژه­ي «تشخیص» هم معادل واژه­ي اروپایی آن است که بعضی از ناقدان معاصر عرب در برابر آن نهاده­اند. با این حال بسیاری از خصوصیات این اصطلاح با تعریف‌هایی که قدمای بلاغت برای یکی از انواع استعاره، معروف به استعاره مکنیه داده‌اند، قابل تطبیق است.[3] 
استعاره­ي مکنیٌه عبارت است از مشبه + یکی از ملائمات مشبه­به؛ مثل ترکیب (کنگره­ي عرش)، مشبه‌­به محذوف در این ترکیب قصر است که یکی از ملائمات آن یعنی کنگره آمده است. هرگاه در استعاره­ي مکنیه، مشبه‌به انسان باشد و به جای ذکر آن یکی از اعضا و یا متعلقات انسان ذکر شود ما با تشخیص مواجه‌ایم؛[4] مثل: 
ناگهان گهواره‌ی بی‌جنبش شب را 
دست گرم نغمه‌ای جنباند 
نادر نادر‌پور 
بنابراین نبودن اصطلاح «تشخیص» به معنای وجود نداشتن مصداق آن در ادبیات فارسی نیست و اگر به شواهد استعاره­ي مکنیٌه، در کتب بلاغی دقت کنیم درمی‌یابیم که در اغلب موارد منظور آنها از استعاره­ي مکنیه یا بالکنایه، تشخیص بوده است. 
بین استعاره­ي مکنیٌه و تشخیص می‌توان چنین حکمی جاری کرد: هر تشخیصی استعاره­ي مکنیه است؛ اما هر استعاره‌ی ‌مکنیٌه‌ای، لزوما تشخیص نیست. اغلب استعاره‌های مکنیٌه به صورت اضافی به کار می‌روند که در دستور زبان به آنها «اضافه­ي استعاری» می‌گویند و ارزش بلاغی و زیبایی‌شناسی در آنها کم­رنگ‌تر است.[5]مثل: