پست های وبلاگ

 

حسین طاهرزاده و اثرگذاری بر آواز شجریان، گلپا و قمر
امیر رستاق
روزنامه‌نگار حوزه فرهنگ و هنر
۶۰ سال بعد از درگذشت حسین طاهرزاده ( ۱۲ شهریور ۱۳۳۴)، خواننده صاحب مکتب و نامدار آواز ایرانی، شیوه آوازی او که به مکتب آوازی اصفهان معروف شده است، به گفتمانی رایج و غالب در فضای موسیقی سنتی ایران بدل شده است. بسیاری از آوازخوانان ایرانی سعی می‌کنند از آواز محمدرضا شجریان تقلید کنند که خود الهام گرفته و تحت تاثیر شیوه آوازی طاهرزاده است.
دو آوازخوان نامی در یک مکتب آوازی
محمدرضا شجریان، معروفترین آوازخوان چند دهه اخیر در تمامی این سال‌هایی که آموزش آواز می‌داده، از شیوه آوازی طاهرزاده سخن گفته و این شیوه را مطلوبترین شیوه آوازی از نظر خود دانسته است. همچنان که پیش از او اکبر گلپایگانی نیز در گفت وگویی با روزنامه فرهنگ آشتی (۳۰ آبان ۱۳۸۷) اشاره کرد: "تلفیق صحیح شعر و موسیقی و واضح‌خوانی را از سید‌حسین طاهرزاده آموخته" است.
این دو به همراه نورالدین رضوی سروستانی شاگرد نورعلی‌خان برومند بودند. او همان کسی است که شیوه آوازی مرحوم طاهرزاده را دسته‌بندی کرد و با شیوه ای خاص به شاگردانش آموزش داد. بعدها شجریان مجموعه درس‌های برومند ذیل شیوه آوازی طاهرزاده را در چهار آواز همایون، آواز اصفهان، سه گاه و ماهور به شاگردانش آموزش داد که آنها نیز همین دستگاه‌ها را با عنوان شیوه آوازی طاهرزاده یا مکتب اصفهان به شاگردانشان انتقال داده و می‌دهند.
آقای شجریان در گفت وگویی که با تازه‌ترین شماره مجله فرهنگ و آهنگ (مرداد و شهریور ۱۳۹۴) انجام داد از نخستین دیدارش با نورعلی‌خان برومند و وصفش از شیوه طاهرزاده یاد می‌کند.
به گفته آقای شجریان او برومند را در منزل یک سرهنگ بازنشسته و به اتفاق مرحوم اصغر بهاری می‌بیند و به توصیه آقای برومند شروع به خواندن می‌کند.
در این نشست او دو بار آواز می‌خواند. بار اول "آقای بهاری افشاری کوک کرد. من فکر کردم چه بخوانم؟ بداهه بخوانم یا نه؟ که البته بداهه نخواندم و آمدم درس افشاری را که پیش آقای مهرتاش یاد گرفته بودم خواندم."

سفر در سال ۱۲۹۳ به تفلیس برای ضبط: نشسته از راست: باقر خان رامشگر (کمانچه)، حسین طاهر زاده (آواز)، درویش خان (تار)؛ ایستاده از راست: عبدالله خان دوامی و اقبال آذر (هر دو آواز)
برومند که منتقد شیوه آوازی تهران یا اسماعیل‌ خان مهرتاش است، از خواندن شجریان انتقاد می‌کند و می‌گوید: " نمی‌دانم چرا خواننده‌ها فکر می‌کنند آواز یعنی اینکه هی آن را بکشند و هر چه بیشتر بکشند فکر می‌کنند همین آواز است…"
بعد از شام آقای شجریان به جای خواندن ردیف به شکل بداهه آوازی می‌خواند.
"این بار از خودم یک بیات ترک خواندم و دیدم آقای برومند گل از گلش شکفت و گفت:"اگر شجریان بیاید و طاهرزاده کار کند، فلانی را می‌گذارد در جیبش…”
چه اکبر گلپایگانی و چه شجریان تقریبا در سال‌هایی سلطان بلامنازع آواز ایران بوده‌اند. اگر چه بر این دو فرد باید نام ایرج خواجه امیری را هم اضافه کرد که بدون آنکه نامی از طاهرزاده در پیشینه آموزشی او باشد، جبهه‌ای خاص را با صدای افسانه‌ای و تحریرهای هیبت شکنش در آ‌واز ایرانی برای خود گشوده است که هواداران فراوانی هم دارد.
چاپخانه‌دار آوازه‌خوان
طاهرزاده سال ۱۲۶۱ خورشیدی در اصفهان متولد شد. در ۱۷ سالگی به تهران آمد و همزمان محضر بزرگانی چون درویش‌خان و میرزا عبدالله، سماع حضور، هنگ‌آفرین و دیگر بزرگان موسیقی را درک کرد. اما آنکه بیش از همه بر او تاثیرگذاشت رحیم‌خان، استاد نامدار آواز بود که او را سرحلقه آواز شیوه اصفهان نام نهاده‌اند.
روح‌الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران در فصلی که به خوانندگان آواز می‌پردازد از زیست و زندگی طاهرزاده و آشنایی او با درویش‌خان و راهیابی‌اش به انجمن اخوت و کنسرت‌های متعدد می‌نویسد.
او تلاش‌های طاهرزاده در یادگیری ظرایف آوازی را با خاطره‌ای از مواجهه‌ او با رحیم خان (ردیف‌دان و‌آوازخوان معروف دوره قاجار) پیوند می‌زند تا نشان دهد طاهرزاده برای یادگیری با چه مصایبی روبرو می‌شد.
به نوشته آقای خالقی بعد از آنکه رحیم خان صدای طاهرزاده را می‌شنود به دلیل آنچه که خالقی از آن با عنوان "حسادت" یاد می‌کند، "علاقه‌ای به آموزش آواز به طاهرزاده نشان نمی دهد" اما طاهرزاده با یک ترفند و با همکاری برخی از دوستان هر از گاه رحیم‌خان را به مجلسی دعوت و خود پشت پرده به آوازش گوش می‌دهد تا در نهایت و بعد از جلسات متوالی به تکنیک‌های کاری او واقف می شود.
از همین زاویه است که خالقی "طاهرزاده را تنها کسی‌ می‌داند که در میان خوانندگان قدیم سبک ممتازی دارد، تحریر‌هایش متنوع بوده و به درست ادا کردن شعر توجه کامل دارد."
همچنان که اشاره می‌کند او "شخصاً ذوق و قریحه داشته و چون مرد با سوادی بوده در انتخاب اشعار و بیان آنها دقت نموده است. هرگز به تکرار نغمات علاقه نداشته، چنانکه وقتی‌ یک مصراع را دو بار خوانده، هر دفعه را به طرز دیگری ادا کرده است که مستمع را کاملا مجذوب می‌کند."
حسن مشحون، مولف تاریخ موسیقی ایران، نوشته که ۲۰ سال آخر عمر طاهرزاده را درک کرده و با او آشنایی داشته و مکرر به محضرش رسیده است. از دید آقای مشحون طاهرزاده "مردی بود متین و موقر و فهیم و بسیار زیرک و دارای ذوقی سلیم… که با حفظ سبک اصلی در خوانندگی تنوع تحریر و سلیقه و روش مخصوص به خود داشت."
ادای درست اشعار و انتخاب الحان مناسب از دیگر ویژگی‌هایی است که مشحون به آواز طاهرزاده نسبت می‌دهد.
هم او بود که در کتابش به شغل طاهرزاده هم اشاره می‌کند: "طاهرزاده چاپخانه داشت و از این راه زندگی می‌کرد."
از طاهرزاده آثاری چند باقی مانده است که کیفیت صوتی عمده آنها بسیار پایین است، اما در آوازهای با همین کیفیت نیز می‌توان شفافیت و عمق و سرعت تحریرها را حس کرد.
اگر بخشی از این سرعت را به ویژگی‌های پایین ضبط صدا مرتبط بدانیم بخش مهم آن را باید به قدرت حنجره و توانایی‌های ذاتی او در درک شعر و متربندی آوازش ارجاع دهیم که نامش را بر تارک خوانندگان آواز تاریخ موسیقی ایران نشانده است.
در یک ارزیابی اجمالی بیش از ۲۰ آواز با صدای طاهرزاده و همراهی نوازندگانی چون درویش خان(تار)، مشیرهمایون شهردار (پیانو)، باقرخان رامشگر (کمانچه)، اسدالله خان (تار) و … موجود است که همکاری درویش‌خان در این آثار بیشتر به چشم می‌‌آید.
قمر و تاثیر از طاهرزاده
محمدرضا لطفی در 'چاووش ۱۰' یکی از آوازهای طاهرزاده را با صدای صدیق تعریف و گروه شیدا و عارف به بازار عرضه کرد
تاثیر سبک آوازی طاهرزاده تنها خوانندگان را مفتون خود نساخت، بلکه نوازندگانی چون محمدرضا لطفی نیز جذب این شیوه آوازی شدند و برای معرفی آن نیز تلاش‌های فراوانی صورت دادند.
آقای لطفی که به گفته شجریان در همان گفت‌وگو "چندماهی در نزد برومند و همراه آنان (رضوی سروستانی و شجریان) سبک آوازی طاهرزاده را آموخته بود"، چند سال بعد و در "چاووش ۱۰" یکی از آوازهای درخشان طاهرزاده با مطلع شعر "غلام نرگس مست تو تاجدارانند" را با صدای صدیق تعریف و گروه شیدا و عارف به بازار موسیقی عرضه کرد.
چه لطفی و چه تعریف، بعدها در گفت وگوهایی که درباره این اثر انجام دادند از تمرینات فشرده و موبه مو برای اجرای طابق النعل بالنعل آواز طاهرزاده سخن گفتند.
محمدرضا لطفی دو دهه بعد نیز گروهی به نام گروه بازسازی شیدا تشکیل داد و این بار شیوه آوازی طاهرزاده را با امیر اثنی عشری به صحنه برد و آلبومی را نیز با همین نام منتشر کرد.
اگر به قبل از این تاریخ هم باز گردیم اثری که لطفی با هنگامه اخوان و به بهانه بازخوانی آثار قمر منتشر کرد نیز به نوعی پاسداشت طاهرزاده بود. چرا که به نوشته حسن مشحون در کتاب تاریخ موسیقی ایران وقتی از طاهرزاده درباره شاگردانش می‌پرسند می‌گوید "قمر الملوک شاگرد او نبوده اما غیر مستقیم از روش او تقلید می‌کرده و وقتی صفحه‌اش را شنیدم خیال کردم خودم می‌خوانم."
بعدها قمر نیز به تاثیرپذیری از شیوه آوازخوانی طاهرزاده اشاره کرد.
اکنون و اگر چه برخی از استادان آواز از جمله شهرام ناظری و نادر گلچین به تکراری بودن یک شیوه آوازی و آنچه که آنان تقلید کردن از یک صدای خاص یاد می کنند، انتقاد دارند، اما به نظر می‌رسد این ذائقه عمومی است که چنین سبک آوازی را بیشتر می‌پسندد، اگر چه در این سال‌ها هجوم موسیقی پاپ و دیگر گونه‌های موسیقی فضا را بر موسیقی آوازی بسیار تنگ کرده است.